Νίκος Νικήσιανης, Θωμάς Σιώμος, Γιάννης Σταυρακάκης, Τιτίκα Δημητρούλια
τχ. 132-133, σ. 52-70
1. Εισαγωγή: λαϊκιστικός και αντιλαϊκιστικός λόγος στην έρευνα και στις πολιτικές πρακτικές
Τον Μάιο του 2012, όταν το περιοδικό TIME έθεσε στον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, José Manuel Barroso, το ερώτημα: «τι σας ανησυχεί περισσότερο στη σημερινή Ευρώπη;», η απάντησή του ήταν: «Πιθανότατα, η άνοδος κάποιων λαϊκιστικών κινημάτων στα άκρα του πολιτικού φάσματος». Στο πλαίσιο των εκλογικών και ευρύτερα των πολιτικών εξελίξεων που συνόδευσαν τη διαχείριση της ευρωπαϊκής κρίσης από το 2008 και μετά, είναι σαφές ότι ο λαϊκισμός, από όπου κι αν προέρχεται, έχει ανακηρυχθεί επισήμως ως ο βασικός εχθρός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην Ελλάδα ειδικότερα, μετά την είσοδο στην εποχή των μνημονίων και των αντιμνημονίων, η έννοια του λαϊκισμού αποτέλεσε κεντρικό διακύβευμα στις πολιτικές αντιπαραθέσεις. Την ίδια περίοδο, δεν υπήρξε σχεδόν κανένα αντιπολιτευτικό κόμμα ή κίνημα –και όχι μόνο– που να μην κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους του ως «λαϊκιστικό», μία κατηγορία που, ρητά ή υπόρρητα, τους προσέδιδε ταυτόχρονα ένα σύνολο χαρακτηριστικών, όπως η κοινωνική και πολιτική καθυστέρηση, ο λανθάνων ή ανοιχτός εθνικισμός/νατιβισμός, η δουλική λατρεία του ηγέτη, η αποστασιοποίηση από το δημοκρατικό παιχνίδι, η χωρίς αρχές συνύπαρξη (ακρο)αριστερών και ακροδεξιών στοιχείων, η ψευδολογία, η ανικανότητα, η ακραία πολιτικάντικη και οπισθοδρομική στάση.
Όλα αυτά τα αποδιδόμενα στον λαϊκισμό χαρακτηριστικά αντλούνταν, σε μεγάλο βαθμό, από τη διεθνή φιλολογία γύρω από το λαϊκιστικό φαινόμενο, για να προσαρμοστούν, συχνά με τη βία, στην ελληνική πραγματικότητα. Στο πλαίσιο της εν λόγω φιλολογίας, αν και συχνά τονιζόταν ότι ο «επάρατος» λαϊκισμός διατρέχει όλη την πολιτική σκηνή και όλη την (οργανωμένη) κοινωνία, στην πράξη συνδεόταν, πρωτίστως, με τις κοινωνικές αντιστάσεις στις μνημονιακές πολιτικές και την πολιτική εκπροσώπηση που αυτές σταδιακά απέκτησαν. Έτσι, στο πλαίσιο του κυρίαρχου λόγου, «το τέρας του λαϊκισμού» απέκτησε μυθικές διαστάσεις, ενσαρκώνοντας κάθε κακό, κάθε «χρόνια παθογένεια» της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας: τον «κομματισμό», το «πελατειακό κράτος», την ισχύ των «συντεχνιών», κ.λπ. Όπως ήταν αναμενόμενο, το «αντιλαϊκιστικό» αυτό στρατήγημα της δαιμονοποίησης συγκεκριμένων πολιτικών στάσεων, ταυτοτήτων και συμπεριφορών ως «λαϊκιστικών» και η επιχειρούμενη «φυσικοποίηση» της αρνητικής συνδήλωσης του «λαϊκισμού», όπως και της υπαγωγής σε αυτόν κάθε εναλλακτικής σκέψης και δράσης, δημιούργησε αντίρροπες δυνάμεις στο επίπεδο του δημόσιου λόγου.
Ο Νίκος Νικήσιανης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής και συμμετείχε στο πρόγραμμα POPULISMUS για την έρευνα πάνω στον λαϊκιστικό λόγο και τη δημοκρατία.
Ο Θωμάς Σιώμος είναι υποψήφιος διδάκτορας και συμμετείχε ως ερευνητής στο πρόγραμμα POPULISMUS.
Ο Γιάννης Σταυρακάκης είναι καθηγητής ανάλυσης πολιτικού λόγου στο ΑΠΘ. Είναι ο κύριος ερευνητής του προγράμματος POPULISMUS.
Η Τιτίκα Δημητρούλια είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Ψηφιακό Εργαστήριο για τις Ανθρωπιστικές Σπουδές της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.
