Νίκος Σιγάλας
τχ. 143-144
Η λογοτεχνία του Γιώργου Θεοτοκά έχει μια συνταγή: οικοδομείται γύρω από μια σειρά «μυθιστορηματικών τύπων», που αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, τις συντεταγμένες της αφήγησης. Αυτοί οι μυθιστορηματικοί τύποι ξεδιπλώνονται σταδιακά επιστρέφοντας περιοδικά στο προσκήνιο της αφήγησης, περιδιαβαίνοντας τους διαφορετικούς τόπους στους οποίους η αφήγηση εκτυλίσσεται. Οι αφηγήσεις του Θεοτοκά έχουν μια θεατρικότητα, ο χώρος της αφήγησης αποτελείται από μια σειρά τόπων που διαδέχονται κυκλικά ο ένας τον άλλον και επιστρέφουν στο κέντρο της αφήγησης σαν σκηνικά. Από αυτήν την κυκλική επανάληψη δομείται ο χώρος του μυθιστορήματος, τον οποίο ο αναγνώστης δεν χρειάζεται να γνωρίζει από πριν, εφόσον τον αναγνωρίζει μέσα από την τελετουργική επανεμφάνισή του. Έτσι, οι πόλεις του Θεοτοκά, η Αθήνα (στην Αργώ) ή η Κωνσταντινούπολη (στο Λεωνή), ξαναφτιάχνονται σαν ένα σύνολο «μυθιστορηματικών τόπων» στους οποίους κυκλοφορούν οι «μυθιστορηματικοί τύποι» που οργανώνουν την αφήγηση. Δεν πρόκειται ακριβώς για τις πόλεις αυτές, όπως ο αναγνώστης πιθανόν τις γνωρίζει, αλλά για αφηρημένους «τύπους πόλεων» δεμένους, κατά την πρόθεση του λογοτέχνη, σε ένα συνεκτικό όλον.
Πρόκειται για μια λογοτεχνία που δεν φιλοδοξεί, καταρχήν, να περιγράψει – βρίσκεται προγραμματικά σε απόλυτη αντίθεση με την ηθογραφία, την οποία ο Θεοτοκάς καταδικάζει στο προγραμματικό δοκίμιό του Ελεύθερο πνεύμα. Ο στόχος της είναι να δώσει τον «τύπο», την «ιδέα» μιας κοινωνίας, να αναπαραγάγει τις «δυνάμεις» που την συνθέτουν, την «ψυχολογία» της, κατά τη συνταγή του εθνικότροπου μοντερνιστικού μυθιστορήματος του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, του οποίου χαρακτηριστικό παράδειγμα, και πηγή έμπνευσης, αποτελούν τα μυθιστορήματα του μοντερνιστή εθνικιστή μυθιστοριογράφου και διανοούμενου Maurice Barrès. Στον τελευταίο, όπως και στον λογοτέχνη και ιδεολόγο του ελληνικού εθνικισμού, Ίωνα Δραγούμη, που επηρεάζεται έντονα από τον Barrès, αναφέρεται ο Θεοτοκάς στο Ελεύθερο πνεύμα, προτείνοντάς τους ως μοντέλα μιας λογοτεχνίας που αντιτίθεται στον νατουραλισμό.
Ένα τυπικό δείγμα αυτού του εθνικότροπου μοντερνιστικού μυθιστορήματος είναι Ο Δρόμος του Σινεκλί Μπακάλ της Χαλιντέ Εντίπ Αντιβάρ (Halide Edip Adıvar), που εκτυλίσσεται σε έναν περιορισμένο «μυθιστορηματικό τόπο», έναν τούρκικο μαχαλά, του οποίου φιλοδοξεί να αποδώσει τον «χαρακτήρα»· ενώ καθένας από τους μυθιστορηματικούς τύπους που πλάθει η αφήγηση αποτελεί και μία από τις συντεταγμένες της τουρκικής κοινωνίας στην πορεία της μεταξύ παράδοσης και προόδου, μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
[…]
Ο Νίκος Σιγάλας είναι ιστορικός, ερευνητής στο Κέντρο Τουρκικών, Βαλκανικών και Κεντροασιατικών Σπουδών του C.N.R.S και στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών της Κωνσταντινούπολης.
