Βασίλης Πεσμαζόγλου
τχ. 125, σ. 66-67
Για το βιβλίο:
Γ. Β. Δερτιλής, Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες, Πόλις, Αθήνα 2013, 424 σ.
Α-λήθεια. Δηλαδή μη λήθη. Το μοτίβο αυτό έρχεται και επανέρχεται, διαπερνώντας το ωραίο και περίεργο πρόσφατο βιβλίο του ιστορικού Γ. Δερτιλή. Πρόκειται για κείμενο που, ανταποκρινόμενο και στον τίτλο, δεν καλουπώνεται εύκολα. Αποτελείται πρωτίστως από θραύσματα αναμνήσεων που οδηγούν σε ανιχνεύσεις της οικογενειακής ιστορίας· συγχρόνως περιλαμβάνει, εμβόλιμα, σύντομα κείμενα δοκιμιακής φύσης προερχόμενα συνήθως από παλαιότερες δημοσιεύσεις. Άξονας όλων η Ιστορία, μικρή και μεγάλη, προσωπική και συλλογική, με προεκτάσεις στην οικονομία και την πολιτική.
Ο συγγραφέας το ονομάζει «ελλιπή αυτοβιογραφία», καθότι το πόνημά του έχει στόχο τη σύνδεση της προσωπικής και οικογενειακής του ιστορίας με την ευρύτερη πορεία της νεότερης Ελλάδας. Πράγματι. Εν αντιθέσει με άλλες μαρτυρίες ή αυτοβιογραφίες, ο Δερτιλής δεν αναφέρεται στα αυστηρώς προσωπικά του που θα μπορούσαν ενδεχομένως να έχουν πικάντικο χαρακτήρα (λ.χ. έρωτες), ούτε επιδίδεται στη συνήθη άσκηση δικαίωσης επιλογών του. Όχι τόσο από κάποια ταπεινότητα, όσο από μια βαθιά «επιστημονική» αναγνώριση του τυχαίου και ασήμαντου που διατρέχει τη μικρή μας ατομική διαδρομή.
Ιδιαίτερα απολαυστικές είναι, στην αρχή του βιβλίου, οι παιδικές αναμνήσεις του συγγραφέα, με τις περιγραφές της θαλπωρής των οικογενειακών συναθροίσεων στην Αθήνα της Κατοχής, του κρασοπουλειού και του καρβουνιάρικου στο Κολωνάκι της δεκαετίας του 1940. Παράλληλα, αντιστικτικά, σε άλλα κείμενα, υπό την ιδιότητα του ιστορικού και όχι πλέον με τα μάτια του μπόμπιρα, η ίδια ακριβώς περίοδος αναλύεται με μελανά χρώματα: η βία του τέταρτου και αιματηρότερου Εμφυλίου στην Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας με απόηχους έως σήμερα· η ανέχεια και η διαφοροποίηση ανάμεσα στη σχετικά καλύτερη διατροφή των παιδιών και την αξιοπρεπή πείνα των ενηλίκων· ο μαυραγοριτισμός και η αναδιανομή πλούτου κυρίως μέσω κερδοσκοπίας με την αγορά τιμαλφών, χρυσού και ακινήτων σε σκοτωμένες τιμές. Δεν λείπουν και οι αναφορές στον διακριτικό πλούτο των αποδεκατισθέντων Εβραίων αστών της Θεσσαλονίκης, σε αντίθεση με την επέλαση ενός αναιδούς νεοελληνικού νεοπλουτισμού που σταδιακά θέριεψε στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα.
Ως προς την οικογένεια, περιγράφονται σε πρώτη φάση οι γονείς: ο έντιμος επιχειρηματίας πατέρας του, που τραγουδούσε υπέροχα όπερα ως αυτοδίδακτος· αν και γερμανομαθής, αρνήθηκε προτάσεις για επιχειρηματικές δοσοληψίες με τα κατοχικά στρατεύματα (εισαγωγή γαλλικών κρασιών!)· η καταπιεσμένη μητέρα του, αυτοδίδακτη φιλόλογος-γλωσσολόγος, που επί χρόνια έπαιζε στο πιάνο μιαν improptu του Σούμπερτ, κάνοντας λάθος στην ίδια πάντα νότα. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας, με την ιδιότητα/δεξιότητα και του ιστορικού, αναζητά τα ίχνη των προγόνων του στην Πελοπόννησο (Μάνη, Νεάπολη) και στην Κρήτη. Ως προς την τελευταία, η οικογενειακή ιστορία συναντάται με την ευρύτερη –τις κρητικές επαναστάσεις στα τέλη του 19ου αιώνα. Γίνεται ιδιαίτερη αναφορά και στους «αποσυνάγωγους» της οικογένειας: μία θεατρίνα-τραγουδίστρια και έναν κομμουνιστή.
Στο πλαίσιο των σχολικών του αναμνήσεων στο Πειραματικό, στη δεκαετία του 1950, ο Δερτιλής καυτηριάζει τον σκοταδισμό και τη θρησκοληψία του μετεμφυλιακού εκπαιδευτικού συστήματος, σε πλήρη αντίθεση με την εμπειρία του σε σχολείο των ΗΠΑ, όπου βρέθηκε για ένα χρόνο. Η καλοτυχία του αυτή που θα τον οδηγούσε για σπουδές σε καλό αμερικανικό πανεπιστήμιο διακόπτεται: λόγω των προβλημάτων της υγείας του πατέρα του αναγκάζεται να γυρίσει. Αναλαμβάνει σταδιακά την οικογενειακή επιχείρηση και παράλληλα σπουδάζει στη Νομική Σχολή Αθηνών. Ο κύκλος σπουδών του θα ολοκληρωθεί πολύ αργότερα, σε ώριμη πλέον ηλικία, με την εκπόνηση διδακτορικού στη δεκαετία του 1970 στην Αγγλία. Η Δικτατορία θα τον οδηγήσει σε μια βραχύβια ανάμειξη με μια μάλλον ερασιτεχνική και ανεπαρκώς συνωμοτική αντιστασιακή δράση, στην περιγραφή της οποίας επιστρατεύει το πανταχού παρόν υποδόριο χιούμορ του. Το δε «Πολυτεχνείο» που τυχαία θα τον βρει στην Ελλάδα, απομονωμένο στο σπίτι του στο Σούνιο, φαίνεται να στρέφει τη θεματολογία του διδακτορικού του από την εξωτερική πολιτική της Γαλλίας, στον ρόλο του στρατού στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα. (Αλλά παραδόξως δεν επεκτείνεται σε αυτή την αλλαγή ερευνητικής πλεύσης).
Τα μεταδικτατορικά και μεταδιδακτορικά κεφάλαια περιστρέφονται γύρω από τις εμπειρίες του στο ελληνικό πανεπιστήμιο, στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας αλλά και του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, στη γνωριμία του με σημαίνοντα πρόσωπα (λ.χ. Κ. Θ. Δημαράς), στις ακαδημαϊκές του περιπλανήσεις (ΗΠΑ, Γαλλία). Έχουν σαφώς ενδιαφέρον αυτές οι σελίδες, αν και δύσκολα ανταγωνίζονται τη γοητεία των παιδικών αναμνήσεων: οι λόγοι αυτής της υπεροχής, αν και μοιάζουν προφανείς, επιδέχονται κάποια διερεύνηση.
Όπως αναφέρθηκε, το βιβλίο διανθίζεται, εμπλουτίζεται, συμπληρώνεται με μια σειρά δοκιμιακής φύσης ιντερμέτζα. Ορισμένα αντλούν από την άμεση εμπειρία του γράφοντος: λ.χ. οι σχετικά πρόσφατες περιπέτειές του στο Σούνιο, με την απληστία των φυστικεμπόρων και την ανομία των οικοπεδούχων σε αγαστή συνεργασία με τις αρχές. Ή, με αφορμή τα θέματα της Ανώτατης Παιδείας, το ζήτημα της ποιότητας όχι μόνον των νόμων αλλά, πρωτίστως, της κοινωνίας που καλείται να τους εφαρμόσει (ή που τους καταστρατηγεί). Το φαινόμενο της ανομίας, σε διάφορες εκδηλώσεις του, προβληματίζει ιδιαίτερα τον συγγραφέα.
Εξόχως ενδιαφέροντες είναι, τέλος, οι παραλληλισμοί ανάμεσα στην πτώχευση του 1893 και στα σημερινά δεινά: οι μεγαλόστομες ψεύτικες υποσχέσεις, το χάιδεμα ποικίλων αυτιών, οι εθνικιστικές κορώνες, η καταστροφική δημαγωγία περί ανώδυνων λύσεων. Επίκαιρες ιστορικές μνήμες. Κείμενα στοχαστικά, ανησυχαστικά, όπου το σήμερα τοποθετείται σε μια προοπτική, χωρίς να χάνει τη ζοφερότητά του. Και μέσα σε όλα αυτά, ρητά ή άρρητα, ορατό ή αόρατο συνδετικό νήμα, σαράκι και παρέα μαζί, η νοσταλγία του (αυτολογοκρινόμενου;) συγγραφέα.
Ο Βασίλης Πεσμαζόγλου διδάσκει πολιτική οικονομία στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
