Ελευθερία Ακριβοπούλου
τχ. 132-133, σ. 88-101
«…ένα ίχνος, κάτι που έχει αποκολληθεί από το πραγματικό,
σαν αποτύπωμα ποδιού ή μάσκα θανάτου»
Susan Sontag, On Photography
«…σε λίγο δεν θα υπάρχει τίποτα εκεί,
όπου ποτέ δεν υπήρξε κάτι, έσχατες εικόνες»
Samuel Beckett, Texts for Nothing
Παλιές φωτογραφίες και αντικείμενα
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί στο πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών ένας εκτεταμένος διάλογος, σχετικά με την έννοια της μνήμης. Η μνήμη αντιμετωπίζεται ως ένα πανίσχυρο εργαλείο, ικανό να διαμορφώνει ταυτότητες· ως ο μεσολαβητής που βοηθά άτομα και συλλογικότητες να κατασκευάζουν τις δικές τους φαντασιακές εκδοχές του παρελθόντος. Η μνήμη εγκλείεται σε τόπους και σε αντικείμενα, μετουσιώνοντάς τα σε φορείς νοημάτων και αξιών. Μας παρέχει, κατά κάποιον τρόπο, έναν «γνωσιακό καθρέφτη», πάνω στον οποίο προβάλλοντας τους εαυτούς μας και τους άλλους, στο παρόν και στο επιθυμητό μας μέλλον, μπορούμε να εξερευνήσουμε την ουσία της ύπαρξής μας.
Ο γερμανός συγγραφέας Günter Grass ορίζει τη μνήμη σαν ένα κρεμμύδι «που θέλει ξεφλούδισμα, ώστε να αναφανεί ό,τι μπορεί να διαβαστεί γράμμα μετά το γράμμα». «Ό,τι μας παραδίδεται», προσθέτει ο Grass, είναι «η πιο αποδεκτή εκδοχή της μνήμης, η εκδοχή που, όταν καταγράφεται στο χαρτί, ακούγεται πειστική και επιδεικνύει με έπαρση λεπτομέρειες που πρέπει να δίνουν την ψευδαίσθηση φωτογραφικής ακρίβειας…».
Οι φωτογραφίες, όπως και όλα τα υλικά αντικείμενα, έχουν πολλαπλές κοινωνικές ζωές, έχουν τη δική τους βιογραφία. Χάρη στην ικανότητά τους να αιχμαλωτίζουν και να μεταφέρουν στο παρόν μια μοναδική στιγμή του παρελθόντος, ενδύονται με το κύρος της αυθεντικής μαρτυρίας, εντάσσονται σε μια «ρητορική» της αλήθειας, της ακριβούς καταγραφής του κόσμου. Στην πραγματικότητα, αποτελούν κατασκευές που τον εφευρίσκουν ή τον αντικαθιστούν.
Πώς μπορούν, άραγε, οι φωτογραφίες –ανάλογα με το πλαίσιο χρήσης, διακίνησης, παραγωγής, αναπαραγωγής και αξιοδότησής τους– να διαβαστούν ως αναπαραστάσεις μιας δεδομένης τάξης πραγμάτων, αλλά και ως προϊόντα της εκάστοτε κυρίαρχης αντίληψης για την τάξη αυτή; Ποιες ερμηνείες ενοφθαλμίζονται σε αυτές, ανάλογα με το ποιος τις «βλέπει» ή ανάλογα με το τι βλέπει σε αυτές ή μέσω αυτών; Τι είδους αφηγήσεις παράγονται ή αποσιωπούνται, όταν αναπλαισιώνονται με άλλες φωτογραφίες ή άλλους αναπαραστατικούς «λόγους», όπως η λογοτεχνία, τα αρχειακά ντοκουμέντα, μια οικογενειακή αφήγηση;
Η Ελευθερία Ακριβοπούλου είναι αρχαιολόγος-μουσειολόγος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
