Ευθύμιος Παπαταξιάρχης
τχ. 127, σ. 46-62
- Οι περιπέτειες της ετερότητας καλά κρατούν [1]
Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου η Ελλάδα μπήκε σε τροχιά αυξανόμενης πολιτισμικής διαφοροποίησης. Σε αυτό συνέβαλαν αποφασιστικά οι διεθνείς εξελίξεις. Η επικράτηση της παγκοσμιοποίησης, οι ανακατατάξεις στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο σε συνδυασμό με το άνοιγμα των συνόρων και την αύξηση των πληθυσμιακών μετακινήσεων δημιούργησαν μια σημαντική δυναμική που εξέθεσε με ένταση την Ελλάδα σε νέες μορφές ετερότητας.[2] Από την άλλη, η θεσμική εμβάθυνση της σχέσης της χώρας μας με την ΕΕ και η διαδικασία του «εξευρωπαϊσμού» παρήγαγαν πιέσεις τουλάχιστον για μια πιο ανεκτική νομοθεσία σε ζητήματα μειονοτήτων και μεταναστών την ίδια στιγμή, βέβαια, που η κρίση στα Βαλκάνια και η αναμόχλευση των εθνικιστικών παθών είχαν τις αντίθετες επιπτώσεις: ενέπλεξαν την Ελλάδα σε αυτό που ονομάζεται «Μακεδονικό ζήτημα» και σε αναθέρμανση του εθνικισμού γύρω από το ιδεολόγημα του «ανασφαλούς έθνους».
Όλα τα παραπάνω καταγράφηκαν μέσα στην κοινωνία, όπου την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαμε μια «έκρηξη της πολιτισμικής διαφοράς».[3] Επιμένω σε αυτή τη φράση, η οποία κατά τη γνώμη μου συνοψίζει τη μεγάλη και απότομη ανάπτυξη ενός φαινομένου που έχει πολλές όψεις και καλύπτει ένα ευρύ πεδίο καθημερινών αντιλήψεων και πρακτικών. Η έκρηξη της διαφοράς δεν ευνοήθηκε μόνο από σημαντικές διεθνείς εξελίξεις αλλά και από τον συντελούμενο εκδημοκρατισμό. Αν η μαζική έλευση ξένων μεταναστών στην Ελλάδα ήταν η μια της όψη, η ανάπτυξη μειονοτικών κινήσεων και διεκδικήσεων υπήρξε μια άλλη, εξίσου βασική. Όμως, η δημόσια παρουσία τόσο παλαιότερων (απωθημένων) όσο και νεότερων μορφών ετερότητας βρέθηκε αντιμέτωπη με, συχνά, ανυπέρβλητα εμπόδια. Παρά την από τα πάνω προώθηση πολιτικών «πολυπολιτισμικότητας»[4] –στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προτάγματος της «κοινωνίας πολιτών» και της ανοχής απέναντι στο διαφορετικό–, για άλλη μια φορά μέσα στον εικοστό αιώνα η ετερότητα απωθήθηκε στο ανεπίσημο περιθώριο.[5] Μόνο στη σφαίρα της πολιτισμικής οικειότητας, δηλαδή στην άτυπη καθημερινή κοινωνικότητα, εκεί, αποδυναμωμένη και ταπεινωμένη, ήταν ανεκτή –πάντα υπό προϋποθέσεις και με την προσδοκία του μετασχηματισμού της.[6] Μπροστά στην αμηχανία ή ακόμη και την ανοικτή εχθρότητα του ελληνικού κράτους ο βίος της ετερότητας αποδείχτηκε, λοιπόν, περιπετειώδης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Έφη Αβδελά, τον Γιώργο Αγγελόπουλο, την Αγγελική Αθανασοπούλου, τον Χρήστο Λυριντζή, την Αλεξάνδρα Μπακαλάκη, την Κατερίνα Ροζάκου και τη Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη για τα πολύ χρήσιμα σχόλια σε προηγούμενες εκδοχές του κειμένου. Για λόγους χώρου η βιβλιογραφική υποστήριξη του άρθρου περιορίζεται σε πρόσφατα ενδεικτικά δημοσιεύματα
- Για τον ανθρωπολογικό ορισμό της ετερότητας και για μια πληρέστερη ανάλυση των διαδικασιών διαφοροποίησης μέχρι το 2005, βλ. Ε. Παπαταξιάρχης, «Τα άχθη της ετερότητας: Διαδικασίες διαφοροποίησης στην Ελλάδα του πρώιμου 21ου αιώνα», εισαγωγή στο του ίδιου (επιμ.), Περιπέτειες της ετερότητας: Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σ. 1-85. Το παρόν άρθρο εφαρμόζει την ίδια οπτική στις εξελίξεις της πιο πρόσφατης περιόδου
- Το φαινόμενο, βέβαια, δεν είναι μοναδικό στον ελληνικό 20ό αιώνα. Ανάλογης έντασης υπήρξε η μαζική εισροή προσφύγων από την Ανατολία το 1922, αν και οι ποιοτικές διαφορές των δύο μεγάλων πληθυσμιακών μετακινήσεων προς την Ελλάδα είναι σημαντικές
- Για τις εναλλακτικές εκδοχές της «πολυπολιτισμικότητας» που αναδεικνύονται στο τέλος της δεκαετίας του ’90, βλ. Γ. Αγγελόπουλος, «Πολυπολιτισμικότητα “αλά γκρέκα”: Από το 1980 στο 2009», Επιστήμη και Κοινωνία 30 (2013), σ. 75-104
- Βλ. M. Herzfeld, «Polyglot Perspectives: The Margins of Europe and the Limits of Alterity [A presentation of Evthymios Papataxiarchis (ed.), Peripeties tis eterotitas: I paraghoyi tis politismikis dhiaforas sti simerini Elladha (Adventures of Alterity: The Production of Cultural Difference in Modern Greece)]», Anthropological Quarterly 82/1 (2009), σ. 311-330
- Περισσότερα γι’ αυτό βλ. Ε. Παπαταξιάρχης, «Εκκρεμείς διαφορές: Σύνορο, σώμα και εθνοπολιτισμική υποκειμενικότητα στην καθημερινή πολιτική πράξη», εισαγωγή στο του ίδιου (επιμ.), Πολιτικές της καθημερινότητας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014, σ. 17-77.
Ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης διδάσκει κοινωνική ανθρωπολογία στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
