Εισαγωγή της επιμελήτριας
Οντέτ Βαρών-Βασάρ
Τχ. 150-151-152
Τα ζητήματα είναι σημαντικά εφόσον είναι ζωτικά. Και στο ερώτημα αν το Ολοκαύτωμα είναι ένα ζωτικό ζήτημα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, για την ευρωπαϊκή συνείδηση, πρέπει να απαντήσουμε θετικά, διότι κάθε πολιτισμός οφείλει να στοχάζεται ό,τι έλαβε χώρα μες στο δικό του πλαίσιο – αλλιώς θα καταστεί ένα αποτέλεσμα τυχαιότητας, ένα ανάπηρο πρωτόζωο που θα εξοκείλει, ανίκανο, προς το χάος.[…] Το Ολοκαύτωμα αποτελεί αξία, διότι μέσα από απροσμέτρητη οδύνη μάς οδήγησε σε απροσμέτρητη γνώση: και έτσι περικλείει ένα απροσμέτρητο ηθικό περιεχόμενο.
Ίμρε Κέρτες
Τα 75 χρόνια από τη λήξη του πολέμου (1945-2020) και από την απελευθέρωση των ναζιστικών στρατοπέδων αντιμετωπίστηκαν διεθνώς σχεδόν ως μία «στρογγυλή» επέτειος, ως επέτειος δεκαετίας δηλαδή. Τα τρία τέταρτα του αιώνα, που έχουν πια παρέλθει, πυροδότησαν πολλές και πολυποίκιλες δράσεις. Η 27η Ιανουαρίου του 2020 είχε προλάβει να τιμηθεί, πριν παγώσουν όλα από τον κορωνοϊό, και μάλιστα με διεθνείς αναμνηστήριες τελετές πρωτόγνωρου εύρους, όπως η διεθνής συνάντηση που οργανώθηκε από το Yad Vashem στο Ισραήλ τον Ιανουάριο του 2020.
Το ακατονόμαστο, αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί, το άφατο (l’innomable, l’indicible στη γαλλική βιβλιογραφία), που η μνήμη του έμενε θαμμένη για δεκαετίες, και που υπερβαίνει κατά πολύ το πλαίσιο μιας εβραϊκής μόνο μνήμης, οφείλει να είναι σήμερα πια στο κέντρο μιας ευρωπαϊκής συλλογικής συνείδησης. Στη διάρκεια αυτής της μακράς διαδρομής υπάρχει ένας σημαίνων σταθμός: Τον Ιανουάριο του 2000, με πρωτοβουλία της Σουηδίας, διοργανώθηκε η Διεθνής Σύνοδος της Στοκχόλμης για τη μνήμη και την εκπαίδευση γύρω από το Ολοκαύτωμα.1 Στη Σύνοδο αυτή συμμετείχαν περισσότερες από 40 χώρες και τότε ελήφθη η πολιτική απόφαση για τη μνημόνευση του Ολοκαυτώματος και για τη διδασκαλία του στη δημόσια εκπαίδευση των χωρών της Ενωμένης Ευρώπης, που θα γεννήσει τον οργανισμό Task Force for Holocaust Education. Τότε επελέγη και η 27η Ιανουαρίου, ημέρα εισόδου του σοβιετικού στρατού στο εγκαταλειμμένο στρατόπεδο του Άουσβιτς, ως «Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος και Πρόληψης Εγκλημάτων κατά της Ανθρωπότητας», όπως ήταν η αρχική πλήρης ονομασία της, και σε πολλές χώρες, όπως η Ιταλία, άρχισε να τιμάται ήδη από το 2001. Τη Σύνοδο ακολούθησε το 2002 η απόφαση των υπουργών Παιδείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για υποχρεωτική ένταξη της σχετικής διδασκαλίας στη δημόσια εκπαίδευση των χωρών-μελών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι χώρες-μέλη θα εναρμονιστούν με αυτήν τη νέα δέσμευση με ταχύτερο ή βραδύτερο ρυθμό, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας με το βαρύ παρελθόν του ναζισμού, τη συλλογική άρνηση της ενοχής και την απώθηση του παρελθόντος, που κράτησε για δεκαετίες. Το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου (2001), το Μνημείο των Δολοφονημένων Εβραίων της Ευρώπης (2005), πολύ κοντά στην Πύλη του Βρανδεμβούργου, η Τοπογραφία του Τρόμου (2010) εγκαινιάστηκαν όλα στο Βερολίνο στη δεκαετία του 2000. Το 2020 σηματοδότησε λοιπόν και μια μικρότερη ευρωπαϊκή επέτειο 20 ετών από εκείνη τη Σύνοδο.
Την 1η Νοεμβρίου 2005, η Ημέρα Μνήμης θα υιοθετηθεί από τον ΟΗΕ, και από τότε θα γίνει διεθνής και η κεντρική εκδήλωση θα λαμβάνει χώρα στην UNESCO. Εκεί θα διευρυνθεί η νοηματοδότηση αυτής της μνήμης από ευρωπαϊκή σε οικουμενική. Κεντρική θέση σ’ αυτήν τη νοηματοδότηση κατέχουν τα Ανθρώπινα Δικαιώματα με τα οποία ξεκινά η απόφαση, που τονίζει ότι τα Ανθρώπινα Δικαιώματα αφορούν τον καθένα, δίχως κανενός είδους διάκριση, ούτε φυλής, ούτε θρησκείας ή οιαδήποτε άλλη. Η αντίληψη είναι καθαρά πολιτική, η εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα πρέπει να λειτουργήσει ως ανάχωμα ώστε να αποφευχθούν άλλα «Άουσβιτς» στο μέλλον. Το Ολοκαύτωμα λοιπόν βρίσκεται στα θεμέλια της αντίληψης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τον σεβασμό της ετερότητας και βέβαια την καταπολέμηση του αντισημιτισμού, του ρατσισμού, της ξενοφοβίας. Η εξηκοστή επέτειος της λήξης του πολέμου και της απελευθέρωσης των στρατοπέδων το 2005 είναι μία σημαντική επέτειος: είναι η χρονιά που θα εγκαινιαστεί το εντελώς ανανεωμένο Mémorial de la Shoah στο Παρίσι (25 Ιανουαρίου 2005), που θα έχει πλέον τον Τοίχο των Ονομάτων με σκαλισμένα τα 75.000 ονόματα των εκτοπισμένων Εβραίων από τη Γαλλία στην είσοδο, και το Μνημείο των Δολοφονημένων Εβραίων της Ευρώπης, ο τεράστιος «λαβύρινθος» με τους ανόμοιους κύβους, πιο γνωστό ως Μνημείο Ολοκαυτώματος, στο Βερολίνο. Στο Yad Vashem στην Ιερουσαλήμ θα εγκαινιαστεί το νέο Μουσείο Ιστορίας του Ολοκαυτώματος το 2005.
Κατά την είσοδό μας στον 21ο αιώνα, τα προβλήματα του 20ού δεν έχουν μείνει δυστυχώς πίσω, αλλά μας σημαδεύουν, μας ακολουθούν και σε ορισμένες περιπτώσεις εντείνονται. Σε ένα περιβάλλον άκρως ανησυχητικό για την Ευρώπη, με έξαρση του αντισημιτισμού,2 με ακροδεξιές κυβερνήσεις στην Ουγγαρία και στην Πολωνία, όπου στις αρχές του 2021 η έρευνα για το Ολοκαύτωμα διώκεται ποινικά, και ερευνητές βρίσκονται στο εδώλιο του κατηγορουμένου, και με όλες τις ρήξεις και τις εντάσεις που υπάρχουν εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η τρίτη δεκαετία του 21ου αι. ξεκινά δυσοίωνα.
*
Στο αφιέρωμα αυτό θελήσαμε να δούμε αυτή την επέτειο ως αφετηρία αναστοχασμού: σήμερα που η μνήμη αυτή απομακρύνεται χρονικά, που οι επιζώντες λιγοστεύουν δραματικά, με ποιους τρόπους μπορεί να είναι ακόμα παρούσα; Τι μπορεί να γονιμοποιεί στις κοινωνίες μας, πέρα από τις πολιτικές χρήσεις; Ποια ήταν η διεθνής και η ελληνική πορεία της; Αυτά ήταν ορισμένα από τα αρχικά μου ερωτήματα, όταν αναζήτησα συγγραφείς για το αφιέρωμα. Σε άλλα θέματα βρήκα ανταπόκριση και σε άλλα όχι. Εννοείται ότι το αποτέλεσμα είναι μόνο ενδεικτικό του τεράστιου αυτού θέματος. Αναζήτησα κείμενα σε δύο κατευθύνσεις: η μία ήταν η πορεία αυτής της μνήμης σε διάφορες χώρες και η άλλη η πολιτισμική μνήμη. Το κείμενο της Αλεξάνδρας Πατρικίου και το δικό μου εμβαθύνουν σε πτυχές αυτής της μνήμης στην Ελλάδα. Από τη σιωπή των πρώτων δεκαετιών ώς σήμερα έχει διανυθεί μια μεγάλη και δύσκολη διαδρομή. Στο κείμενό μου έκανα μια περιοδολόγηση της μνήμης της Shoah στην Ελλάδα τα τελευταία τριάντα χρόνια (1990-2020), από την ανάδυση δηλαδή αυτής της μνήμης ώς σήμερα, κατέγραψα τις ψηφίδες από τις οποίες αυτή στοιχειοθετείται και σχολίασα τους κυριότερους σταθμούς αυτής της διαδρομής. Για τα εκπαιδευτικά ταξίδια μαθητών ελληνικών σχολείων στο Άουσβιτς που άρχισαν το 2013 γράφει η Αλεξάνδρα Πατρικίου, εντάσσοντάς τα στην εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα και σχολιάζοντας τη βιωματική εμπειρία.
Η Γαρυφαλλιά Μίχα σκιαγραφεί τη μνήμη της Shoah στο Ισραήλ και παρακολουθεί την πορεία της. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός πως ακόμη και στην κατ’ εξοχήν χώρα των επιζώντων του Ολοκαυτώματος χρειάστηκαν δεκαετίες ώστε να γίνει η «εργασία της μνήμης» και η μορφή του επιζώντος να κατακτήσει την κεντρική θέση που έχει σήμερα. Η απουσία των επιζώντων θα αφήσει ένα δυσαναπλήρωτο κενό που απασχολεί σήμερα όλα τα σχετικά Ιδρύματα στα οποία η παρουσία τους έπαιξε κύριο ρόλο. Υπάρχει βεβαίως ένα σώμα μαρτυριών, που μιλά όλες τις γλώσσες των ανθρώπων που γνώρισαν την κόλαση των στρατοπέδων, σε πολλά οπτικοακουστικά αρχεία. Τίποτε όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη ζωντανή παρουσία του μάρτυρα.
Υπάρχει και μία άλλη «βασιλική οδός» για τη μνήμη αλλά και για τη γνώση γύρω από την εξόντωση. Κι αυτή είναι η πολιτισμική μνήμη, τα έργα δηλαδή λόγου και τέχνης που προσεγγίζουν το Ολοκαύτωμα. Από τα εξέχοντα κείμενα της στρατοπεδικής λογοτεχνίας, όπως τα έργα του Πρίμο Λέβι, που διδάσκονται πλέον σε όλες τις χώρες στις οποίες υπάρχει εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα, ώς μία πλούσια «λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος», που ποικίλλει βέβαια ως προς την ποιότητά της, αποδεικνύονται αποτελεσματικοί δρόμοι προσέγγισης. Αλλά ιδιαίτερα σημαντικές είναι και οι εικαστικές τέχνες και ο κινηματογράφος. Η πολιτισμική προσέγγιση μπορεί να αγγίξει ένα ευρύτερο κοινό, που δεν θα εντρυφήσει σε ιστορικές μελέτες, καθώς και νεότερες γενιές, και η συγκίνηση φέρνει και την ενσυναίσθηση. Η συγκίνηση, το δέος, το σοκ δεν μπορούν να μένουν έξω από την προσέγγιση του ζητήματος. Για το αφιέρωμα αυτό αναζήτησα κείμενα στην κατεύθυνση της προσέγγισης μέσα από την τέχνη. Το κείμενο του ιστορικού τέχνης Μίλτου Φραγκόπουλου κάνει μία περιδιάβαση τόσο στις εικαστικές τέχνες (Άνσελμ Κίφερ) όσο και στη λογοτεχνία (Πάουλ Τσέλαν), για να αναδείξει πώς αναμετρήθηκε η τέχνη με το «απόλυτο Κακό» μέσα από κορυφαία έργα. Η ψυχαναλύτρια Αριέλα Ασέρ ρίχνει μια λοξή, ψυχαναλυτική ματιά στο λογοτεχνικό έργο του Ζέμπαλντ, έργο σημαδεμένο από τη μνήμη αυτή. Στον Austerlitz του Ζέμπαλντ ξεδιπλώνεται, μεταξύ άλλων, η θεωρία του τραύματος με μια ψυχαναλυτική λεπτότητα. Η τραυματική μνήμη της Shoah φωτίζει την πολύπλοκη λειτουργία της μνήμης, ενώ η ιστορία αγωνιά να ενταχθεί στην προσωπική μνήμη. Και τέλος δύο κείμενα για τον κινηματογράφο: Ο Ιάσων Ξύγκης εμβαθύνει στο ανυπέρβλητο ντοκιμαντέρ Shoah του Κλωντ Λανζμάν. Αν και έχουν παρέλθει 36 χρόνια από την πρώτη του προβολή στη Γαλλία το 1985, το περίπου 9 ωρών αυτό κινηματογραφικό επίτευγμα, που βασίζεται κατ’ εξοχήν στον λόγο των μαρτύρων, πολλοί από τους οποίους μίλησαν δημόσια πρώτη φορά, δεν έχει όμοιό του, γι’ αυτό δεν μπορούσε να λείπει η αναφορά σ’ αυτό. Η προβολή του το 1985 αποτέλεσε ένα από τα κομβικά γεγονότα για τη μνήμη της Shoah στη δεκαετία του ’80 και συνετέλεσε τα μέγιστα στη συγκρότηση αυτής της μνήμης. Εξάλλου, η γαλλική βιβλιογραφία υιοθέτησε πλέον τον όρο, ενώ στην αγγλόφωνη επικράτησε ο όρος «Holocaust».3 Στη Γαλλία ώς τότε χρησιμοποιούσαν τον όρο «Auschwitz» ως μετωνυμία, για να αναφερθούν δηλαδή στην εξόντωση. Οι δύο ταινίες αποτελούν και δύο διαμετρικά διαφορετικές προσεγγίσεις του ζητήματος. Τέλος, η Βίκυ Ιακώβου αναλύει με διεισδυτικότητα μία ιδιαίτερη ταινία των τελευταίων χρόνων που συζητήθηκε πολύ, τον «Γιο του Σαούλ» του Λάζλο Νέμες.
Κλείνοντας θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους συντελεστές του αφιερώματος που ανταποκρίθηκαν στην πρόσκλησή μου και μου εμπιστεύθηκαν τα κείμενά τους.
Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι ιστορικός και δίδαξε Ιστορία στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Το σεμινάριό της στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (από το 2011) έχει θέμα «Η Γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης: Ιστορία, μνήμη, αναπαραστάσεις».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. The Stokholm International Forum on the Holocaust. A Conference on education, remembranve and research. 26-28 Ιανουαρίου 2000.
2. Ενδεικτικά: 1.799 αντισημιτικές πράξεις στη Γερμανία και 541 στη Γαλλία το 2018, οι υψηλότεροι αριθμοί της δεκαετίας 2008-2018 (εκτός από το 2014-2015, όταν στη Γαλλία έφτασαν τις 851 και τις 808 αντίστοιχα) και στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και ειδεχθή εγκλήματα με ανθρώπινα θύματα. Στις 9 Οκτωβρίου 2019 ένας νεοναζί επιτέθηκε στη Συναγωγή του Halle-sur-Saale και άφησε νεκρούς και τραυματίες.
3. Συνδέεται κι αυτός, κατά τη γνώμη μου, με την ομώνυμη τηλεοπτική αμερικανική σειρά του 1979, που γνώρισε τότε τεράστια απήχηση στις ΗΠΑ αλλά και στη Γερμανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
