Alexandre Popovic
τχ. 130-131
Αν επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε σήμερα την «αναπαράσταση του παρελθόντος και τη μετάδοση της ταυτότητας» στους μουσουλμάνους των Βαλκανίων στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία (αλλά, εννοείται, και σε άλλες εποχές επίσης) αντιμετωπίζουμε αμέσως μια σειρά δυσκολιών, εκ των οποίων μερικές είναι «ιδιαίτερου» τύπου και αφορούν μόνο τη μία ή την άλλη ομάδα, ή τη μία ή την άλλη περίοδο (ακόμη και την τάδε ομάδα στην τάδε περίοδο), και άλλες είναι «σφαιρικού» τύπου, δηλαδή αφορούν το σύνολο αυτού του πληθυσμού, σε όλες τις περιόδους. Εδώ φυσικά θα γίνει λόγος για αυτή τη δεύτερη κατηγορία.
Οι «σφαιρικές» δυσκολίες για μια τέτοια ανάλυση μου φαίνεται πως είναι τριών ειδών (χωρίς να αναφέρει κανείς την πιο σημαντική από όλες, που είναι η έλλειψη πηγών, ή η αδυναμία πρόσβασης σε αυτές, πράγμα που καταλήγει στο ίδιο αποτέλεσμα):
α) η ύπαρξη πολλών ομάδων μουσουλμάνων που η κάθε μια έχει ξεχωριστό παρελθόν και ταυτότητα×
β) η παρείσφρηση, αργή αλλά αμετάκλητη, ενός αριθμού σύγχρονων ευρωπαϊκών εννοιών, όπως «έθνος», «πατρίδα» κλπ., που δεν υπήρχαν στην οθωμανική κοινωνία στην οποία ανήκαν οι εν λόγω μουσουλμανικοί πληθυσμοί×
γ) η συνεχής παραχάραξη, υποχρεωτική μετά τη διαμόρφωση των εθνικών κρατών στα Βαλκάνια, του παρελθόντος αυτών των διαφορετικών τοπικών μουσουλμανικών ομάδων και των ταυτοτήτων τους, μια παραχάραξη που μετά την εγκαθίδρυση των ολοκληρωτικών κυβερνήσεων στις «ανατολικές χώρες» άγγιξε διαστάσεις παράλογες, για να μην πούμε ανησυχητικές.
Ας προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε λίγο καθένα από αυτά τα σημεία: α) υπάρχουν, όπως ξέρουμε, πολλές ομάδες μουσουλμάνων στα Βαλκάνια, ομάδες που είναι όλες διαφορετικές (κάποτε πολύ διαφορετικές!) μεταξύ τους, και που συνεπώς έχουν ιδιαίτερο παρελθόν και ξεχωριστή «ταυτότητα».
> Αυτές οι ομάδες είναι διαφορετικές καταρχήν στο εθνοτικό επίπεδο όπου μετράμε: τους Τούρκους με την κυριολεκτική έννοια (θα έπρεπε άλλωστε να λέμε τους «Οθωμανούς», για προφανείς λόγους)× μετά, τους μη τουρκικούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν σε αυτές τις περιοχές κατά την οθωμανική περίοδο (Τατάρους, Τσιγγάνους, Τσερκέζους, κλπ.)× τέλος, τους εξισλαμισμένους ντόπιους πληθυσμούς που ανήκουν σε ένα σωρό διαφορετικές εθνότητες (Αλβανούς, Πομάκους της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας× Βαλαάδες της Ελλάδας× Τορμπέσι, Απόβτσι και Γκοράνι της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας× σλάβοι μουσουλμάνοι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου, κλπ.)×
> κατόπιν, στο επίπεδο της κατοίκησης: πληθυσμοί αγροτικοί / αστικοί (ή για να είμαστε πιο ακριβείς: νομάδες, ημι-νομάδες, εγκατεστημένοι αγρότες, κάτοικοι των πόλεων)×
> έπειτα, στο κοινωνικό επίπεδο (ανάλογα με τις καταγωγές, τάξεις, διαστρωματώσεις, κλπ.)×
> τέλος, στο θρησκευτικό επίπεδο (σουνίτες-χανεφίτες, αλεβήδες, μέλη των διαφορετικών μυστικών ταγμάτων, θρησκευόμενοι, μη-θρησκευόμενοι, κλπ.)×
> για να μην ξεχάσουμε την πιο σημαντική διαφοροποίηση που υπερβαίνει όλες τις άλλες, αυτή του κράτους στο οποίο ανήκει η εν λόγω ομάδα (και του οποίου η θρησκευτική πολιτική και η «μουσουλμανική πολιτική» καθορίζουν την επιβίωση ή την εξαφάνιση της ομάδας).