Για το βιβλίο: Didier Fassin, Θάνατος ενός ταξιδιώτη, μτφρ. Μανώλης Πιμπλής, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2022, 214 σ.
Τχ. 158-159
Κατερίνα Ροζάκου
Το 2017 ο Άντζελο, ένας 37χρονος ταξιδιώτης, όπως αυτοαποκαλούνται στη Γαλλία τα Ρομά, [1] δεν επιστρέφει στη φυλακή όπου κρατείται για μικροαδικήματα έπειτα από τη λήξη της προσωρινής άδειας εξόδου του. Κατά τη διάρκεια της αστυνομικής επιχείρησης εντοπισμού και σύλληψής του, μια βαριά οπλισμένη ομάδα των ειδικών δυνάμεων της γαλλικής χωροφυλακής, τον ανακαλύπτει σε μια αποθήκη του αγροκτήματος των γονιών του και τον τραυματίζει θανάσιμα. Οι χωροφύλακες ισχυρίζονται ότι βρίσκονταν σε νόμιμη άμυνα, ενώ οι γονείς του Άντζελο και άλλοι συγγενείς του, που κείτονται ακινητοποιημένοι στο έδαφος και δεμένοι με χειροπέδες έξω από την αποθήκη, αμφισβητούν την εκδοχή των χωροφυλάκων και υποστηρίζουν ότι ο Άντζελο δέχτηκε τα πυρά των χωροφυλάκων χωρίς καμιά προειδοποίηση. Ενάμιση περίπου χρόνο αργότερα, οι χωροφύλακες απαλλάσσονται με ανακριτικό βούλευμα και η υπόθεση δεν παραπέμπεται σε δικαστήριο. Η οικογένεια του Άντζελο, μετά την απόρριψη της έφεσης, προσφεύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Κατά το πρότυπο άλλων κινητοποιήσεων για θύματα αστυνομικής βίας, η αδελφή του Άντζελο συγκροτεί μια επιτροπή αγώνα με αίτημα την απονομή δικαιοσύνης και την αποκάλυψη της αλήθειας. Είναι εκείνη που απευθύνεται στον ανθρωπολόγο και κοινωνιολόγο Ντιντιέ Φασέν, για να τον προσκαλέσει ως ομιλητή σε μία από τις δημόσιες εκδηλώσεις που διοργανώνει η επιτροπή. Κινούμενος από τα αιτήματα της οικογένειας και την ηθική απαίτηση για την απόδοση αξιοπρέπειας στον Άντζελο, ο Φασέν διεξάγει εμπειρική έρευνα και γράφει ένα βιβλίο στο οποίο επανεξετάζει την υπόθεση.
Το βιβλίο είναι βασισμένο σε «υλικό πλούσιο αλλά ατελές», όπως ο ίδιος ο συγγραφέας σημειώνει (σ. 35). Εκτός από συνεντεύξεις με τους γονείς του Άντζελο και άλλα μέλη της οικογένειάς του που ήταν αυτήκοοι μάρτυρες, ο Φασέν συνομίλησε με δικαστές, δικηγόρους και άλλους εμπλεκόμενους στη διερεύνηση της υπόθεσης, αλλά όχι με κομβικούς πρωταγωνιστές, όπως τους χωροφύλακες που συμμετείχαν στην επιχείρηση και οι οποίοι αρνήθηκαν να μιλήσουν μαζί του. Επεξεργάστηκε, επίσης, άλλες πηγές όπως τα χειρόγραφα υπομνήματα των συγγενών, πρακτικά καταθέσεων, το κείμενο της εισαγγελικής πρότασης και του απαλλακτικού βουλεύματος, εκθέσεις πραγματογνωμοσύνης, καθώς και δελτία τύπου συλλογικοτήτων και άρθρα εφημερίδων για το θέμα.
Στο βιβλίο υιοθετείται μια πειραματική μέθοδος γραφής με σκοπό να ακουστούν ισότιμα οι φωνές όλων των πρωταγωνιστών, τις οποίες ο συγγραφέας ανασυνθέτει από τις διαθέσιμες πηγές. Στα πρώτα οκτώ κεφάλαια οι αναγνώστες θα συναντήσουν την εκδοχή του πατέρα και της μητέρας του Άντζελο που ήταν παρόντες στο αγρόκτημα, της αδελφής του που είναι το κεντρικό πρόσωπο στις κινητοποιήσεις που ακολούθησαν, των δύο υπαξιωματικών της χωροφυλακής που είχαν άμεση εμπλοκή στον τραυματισμό του, του γιατρού, του εισαγγελέα και του δημοσιογράφου που ασχολήθηκε με την υπόθεση.
Ωστόσο, το σύντομο αυτό βιβλίο επιχειρεί κάτι περισσότερο από μια σχετικιστικής υφής παρουσίαση αντικρουόμενων οπτικών για το ίδιο γεγονός. Ο Φασέν θέτει κρίσιμα ερωτήματα για όσα έγιναν και για εκείνα που δεν έγιναν κατά τη διάρκεια του περιστατικού και της έρευνας γύρω από αυτό. Αναδεικνύει τις αντιφάσεις και τις ανακολουθίες στις μαρτυρίες, και τις ελλιπείς και προβληματικές αποδείξεις που προέκριναν οι αρχές. Εκθέτει, ακόμη, τις συνθήκες που κατέστησαν το περιστατικό και την έκβασή του δυνατά – συνθήκες οι οποίες εκτείνονται από τον τρόπο που έδρασαν οι δυνάμεις της τάξης στην κατοπινή αντιμετώπιση του περιστατικού. Προτάσσοντας μια άλλη αλήθεια, απέχει από κάποια φαινομενική αντικειμενικότητα και εμμένει στη διερεύνηση της αλήθειας, του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την ημέρα.
Ακόμα και εάν η έκταση και ο χαρακτήρας του βιβλίου δεν επιτρέπουν τη σε βάθος παρουσίαση και ανάλυση αυτών των παραγόντων, ο συγγραφέας εκθέτει πτυχές αυτού του ψηφιδωτού. Στο ένατο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Αξιοπρέπεια», ο Φασέν παραθέτει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν οι συγγενείς του Άντζελο από τις αρχές ως εκδηλώσεις της περιθωριοποίησης και του στιγματισμού που υφίστανται οι ταξιδιώτες στη Γαλλία. Απέναντι στον αντιτσιγγανισμό, αντιτάσσεται ο αγώνας της αδελφής του Άντζελο και η διεκδίκηση της αξιοπρέπειας τόσο για τον νεκρό αδελφό, όσο και για την κοινότητα των ταξιδιωτών συνολικά. Στο δέκατο κεφάλαιο, οι κινητοποιήσεις για τον Άντζελο συναντιούνται με διαμαρτυρίες για τα θύματα της αστυνομικής βίας που ανήκουν σε εθνοφυλετικές μειονότητες αναδεικνύοντας ανησυχητικές αλλά και συνηθισμένες ομοιότητες στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τις αρχές τα θύματα αυτά και οι οικείοι τους. Το ενδέκατο κεφάλαιο αναφέρεται στο εκκρεμές πένθος της οικογένειας, ένα πένθος που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς την απονομή δικαιοσύνης και αξιοπρέπειας. Στο δωδέκατο κεφάλαιο, ο Φασέν συνθέτει μια εναλλακτική βιογραφία της ζωής του Άντζελο. Χωρίς προσπάθεια ωραιοποίησης, δείχνει πώς τα μικροαδικήματα, οι κλοπές, οι φυλακίσεις, τα δυσβάσταχτα πρόστιμα και οι υποτροπές οδήγησαν νομοτελειακά σε έναν φαύλο κύκλο παραβατικότητας και τον εγκλωβισμό του Άντζελο στα «γρανάζια του σωφρονιστικού συστήματος». Στο δέκατο τρίτο και το δέκατο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου ξετυλίγεται ο ρόλος και οι πρωτοβουλίες των δύο ανακριτριών και του εισαγγελέα της υπόθεσης στην πορεία που οδήγησε στο απαλλακτικό βούλευμα για τους χωροφύλακες. Το δέκατο τέταρτο και το δέκατο πέμπτο κεφάλαιο αντιπαραβάλλουν την αλήθεια και το ψέμα ως ηθικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο, αναδεικνύονται οι ασυμφωνίες και οι ανακολουθίες στις μαρτυρίες των χωροφυλάκων και στη διαδικασία έρευνας για το συμβάν, για να προβεί έπειτα ο συγγραφέας, στο δέκατο όγδοο κεφάλαιο, στη διατύπωση μιας άλλης αλήθειας για το τι συνέβη. Στον Επίλογο, η τελευταία φωνή είναι του ίδιου του Άντζελο, που σε χρόνο ενεστώτα και τρίτο πρόσωπο (όπως και στις υπόλοιπες περιπτώσεις στο βιβλίο), αφηγείται τα γεγονότα που οδήγησαν στον θάνατό του.
Νομίζω ότι στο σημείο αυτό είναι αναγκαίες δύο επισημάνσεις. Επισήμανση πρώτη: Ο Φασέν δεν γράφει μια εκ του μακρόθεν κριτική του τρόπου δράσης της αστυνομίας. Ως μέρος της ευρύτερης ενασχόλησής του με την ανθρωπολογική μελέτη του κράτους, ο συγγραφέας είναι παλιός γνώριμος της γαλλικής αστυνομίας και μελετητής του κόσμου της, της ρουτίνας και της λογικής που τη διέπει. Μάλιστα έχει διεξαγάγει δεκαπεντάμηνη έρευνα με συμμετοχική παρατήρηση σε ένα αστυνομικό τμήμα και μια αντεγκληματική ομάδα που περιπολούσε στα παρισινά προάστια. [2] Στο εθνογραφικό του έργο για τη γαλλική αστυνομία, ο Φασέν θέτει ευρύτερα ερωτήματα σχετικά με το τι υποδηλώνει αυτή η βία και το κυρίαρχο αστυνομικό έθος για την ίδια τη γαλλική κοινωνία και τον ατελή δημοκρατικό της χαρακτήρα. Την ίδια ώρα, στο έργο του ο ανθρωπολόγος παραμένει προσηλωμένος στον διυποκειμενικό χαρακτήρα της εθνογραφίας και τη συμμετοχική παρατήρηση ως θεμελιώδη αρχή της ανθρωπολογικής γνώσης. Υποθέτω μάλιστα ότι αυτή η εθνογραφική σκευή αποτελεί για τον Φασέν τη βάση για την αναζήτηση μιας άλλης αλήθειας για τον θάνατο του Άντζελο, παρότι δεν αναφέρεται κάτι τέτοιο ρητά στον Θάνατο ενός ταξιδιώτη.
Επισήμανση δεύτερη: Το βιβλίο του Φασέν είναι γραμμένο σε γλώσσα εύληπτη, δίχως υποσημειώσεις και βιβλιογραφία – και σε εξαιρετική μετάφραση του Μανώλη Πιμπλή. Βασισμένο σε ένα είδος γραφής που τοποθετείται στο μεταίχμιο λογοτεχνίας και δοκιμίου, απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Το βιβλίο είναι ένα συνεπές και γενναίο δείγμα δημόσιας ανθρωπολογίας ή δημόσιας εθνογραφίας. Σε παλαιότερο κείμενό του, γράφοντας για τη δημόσια εθνογραφία (έναντι της δημόσιας ανθρωπολογίας) [3] ο Φασέν αναφέρεται στον δημόσιο χαρακτήρα μιας επιστήμης η οποία απευθύνεται προς ένα μη ακαδημαϊκό κοινό, ενώ εισάγει τον όρο εθνογραφία για να τονίσει τον τριπλό της χαρακτήρα ως μεθόδου, συγγραφής και εμπειρίας. Εντέλει, ο δημόσιος αντίκτυπος της εθνογραφίας έγκειται «στο είδος της αλήθειας που παράγεται, εδραιώνεται και (…) λέγεται», [4] μιας αλήθειας που έχει εμπειρική βάση.
Στον Θάνατο ενός ταξιδιώτη ο Φασέν παρουσιάζει τα κοινωνιολογικά αίτια που, αφενός, οδήγησαν στον θάνατο του Άντζελο και, αφετέρου, καθόρισαν τον τρόπο πρόσληψης και αντιμετώπισής του. Η στρατιωτικοποίηση των δυνάμεων της τάξης και ο ρατσισμός απέναντι στους ταξιδιώτες στην Γαλλία αποτελούν το υπόστρωμα πάνω στο οποίο χτίζεται η αναμενόμενη εν πολλοίς «δικανική αλήθεια», η αφήγηση δηλαδή που η Δικαιοσύνη αναγνωρίζει ως αληθή στην υπόθεση του Άντζελο. Σκοπός του Φασέν είναι απέναντι σε αυτή τη «δικανική αλήθεια» να αντιτάξει μια «εθνογραφική αλήθεια» (σ. 197), μια ερμηνεία βασισμένη σε εμπειρική έρευνα στα διαθέσιμα προφορικά και γραπτά ντοκουμέντα, σε όσα ειπώθηκαν και διερευνήθηκαν και, ιδίως, σε όσα δεν διασταυρώθηκαν και δεν αναζητήθηκαν.
Συνιστά όμως η έρευνα και η επανεξέταση της υπόθεσης του θανάτου του Άντζελο εθνογραφία; Η ανασύνθεση των γεγονότων γύρω από τον θάνατο του Άντζελο και του κοινωνικοϊστορικού πλαισίου στο οποίο αυτά αναπτύσσονται δεν ταυτίζεται με την εθνογραφία. Ωστόσο, αν και μοιάζει εδώ ο συγγραφέας να κάνει μια διασταλτική ερμηνεία του όρου εθνογραφία, το βιβλίο είναι βασισμένο σε πλούσια εθνογραφική εμπειρία, όπως ανέφερα παραπάνω. Η δε ανάγκη επίκλησής της μοιάζει να πηγάζει από κάποια νοούμενη ως αυταπόδεικτη δύναμη της εθνογραφίας ως νομιμοποιητικής βάσης για την παραγωγή της «αλήθειας».
Τα παραπάνω κριτικά σχόλια δεν αναιρούν τη συμβολή αυτού του βιβλίου το οποίο είναι δραματικά επίκαιρο και στη σημερινή Ελλάδα. Διαβάζοντάς το, αναπόφευκτα προκύπτουν συνειρμοί με τους πρόσφατους θανάτους των δύο Ρομά, του δεκαοκτάχρονου Νίκου Σαμπάνη στο Πέραμα (22 Οκτωβρίου 2021) και του δεκαεξάχρονου Κώστα Φραγκούλη στη Θεσσαλονίκη (13 Δεκεμβρίου 2022), από πυρά αστυνομικών της ομάδας ΔΙ.ΑΣ. κατά τη διάρκεια καταδίωξης. Πώς αντιμετωπίστηκαν αυτά και άλλα παρόμοια περιστατικά από τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές; Πώς παρουσιάστηκαν στον τύπο; Η επανεξέταση τέτοιων υποθέσεων μέσα από ένα υλικό όπως αυτό στο οποίο βασίζεται το βιβλίο του Φασέν θα άνοιγε κρίσιμα ερωτήματα προς περαιτέρω διερεύνηση. Θεωρώ ότι είναι αναγκαία η διεξαγωγή σε βάθος εθνογραφικών μελετών του κράτους και των κατασταλτικών μηχανισμών και στην Ελλάδα. Τέτοιες μελέτες δεν θα εξαντλούνται στο να καταγγείλουν τη δυσανάλογη άσκηση αστυνομικής βίας σε βάρος μελών εθνοφυλετικών ομάδων (εξάλλου μια πρόχειρη αναζήτηση εκθέσεων που έχουν δημοσιεύσει οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα παρέχει πλούσιες σχετικές πληροφορίες), αλλά θα εκκινούν με σκοπό να κατανοήσουν την καθημερινότητα του κόσμου της αστυνομίας, αλλά και τι καθιστά την εκδήλωση τέτοιων περιστατικών βίας εφικτή και επιτρεπτή. Το αίτημα της οικογένειας του Νίκου Σαμπάνη για δηκεοσίνη μας καλεί να ανοίξουμε «το μαύρο κουτί της λειτουργίας του κράτους» (σ. 12), πεδίο δύσκολα προσπελάσιμο ερευνητικά και ταυτόχρονα δύσκολα επιλέξιμο στις κοινωνικές επιστήμες και ειδικότερα στην ανθρωπολογία στην Ελλάδα.
Η Κατερίνα Ροζάκου είναι επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Στη βιβλιοκρισία υιοθετείται το ουδέτερο γένος με το οποίο αυτοπροσδιορίζεται στην Ελλάδα η κοινότητα των Ρομά. Ευχαριστώ την Ιφιγένεια Αναστασιάδη για την πληροφορία.
[2] Didier Fassin, Enforcing Order: An Ethnography of Urban Policing, Polity Press, Κέιμπριτζ 2013, σ. 287. Βλ. ακόμη την εθνογραφία του για μια φυλακή στη Γαλλία, Didier Fassin, Prison Worlds: An Ethnography of the Carceral Condition, μτφρ. Rachel Gomme, Κέιμπριτζ 2016, σ. 382.
[3] Για τη δημόσια ανθρωπολογία, βλ. ενδεικτικά Catherine Besteman, «Three reflections on public anthropology», Anthropology Today 29(6), 2013, σ. 3-6.
[4] Βλ. σχετικά, Didier Fassin, «Introduction: When Ethnography Goes Public», στο Didier Fassin (επιμ.), If Truth Be Told: The Politics of Public Ethnography, Duke University Press, Ντάραμ και Λονδίνο 2017, σ. 1-16 (σ. 8).
