Σπύρος Τσιρίγκας
τχ. 140-141
Διακρίνουμε, από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα κι έπειτα, ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη σχέση της μεταφοράς με την κυριολεξία. Φιλόσοφοι σαν τον Max Black έχουν παρατηρήσει πως, στην καρδιά κάθε επιστημονικού μοντέλου, λανθάνουν μεταφορικές εκφράσεις που δεν μπορούν να παραφραστούν από αντίστοιχες κυριολεκτικές. Μεταφορές όπως είναι «τα ηλεκτρικά φορτία» ή «οι νόμοι κίνησης της ιστορίας» βρίσκονται στο κέντρο των θεωριών με τις οποίες προσεγγίζουμε τον κόσμο και, ωστόσο, εξακολουθούν να θεωρούνται από πολλούς στολίδια του λόγου.
Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να φωτίσει το κριτήριο, βάσει του οποίου διακρίνει ο Thomas Hobbes τις μεταφορικές εκφράσεις από τις κυριολεκτικές. Ισχυριζόμαστε πως, δυνάμει αυτής της διάκρισης, ο πατέρας του κοινωνικού συμβολαίου επιχειρεί να υπονομεύσει, αφενός, την αξία της δημόσιας διαβούλευσης, που χαρακτηρίζει κάθε μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος. Αφετέρου, να χτυπήσει το ουμανιστικό ιδανικό του vir virtutis, δηλαδή του άνδρα που, στα πλαίσια μίας δημοκρατικής κοινωνίας, θέτει ως ύψιστη αξία του την αγάπη του για την πατρίδα, την τιμή και τη δόξα.
Προτού παρακολουθήσουμε αυτήν τη διπλή χειρονομία από κοντά, απαιτείται μία διευκρίνιση, που σχετίζεται με την πολύτιμη θεωρητική συνεισφορά του Kristeller. Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στην ουμανιστική παράδοση, ξεχνούμε τόσο τη σύνδεση της παράδοσης αυτής με τη ρητορική, όσο και τις μεσαιωνικές της καταβολές. Τη συνδέουμε δε με μία ξαφνική, άνευ προηγουμένου πολιτισμική έκρηξη. Ο Kristeller αναθεώρησε αυτήν την εικόνα του ουμανισμού, καταδεικνύοντας αφενός τη σχέση των ουμανιστών με τη διδασκαλία των ρητορικών τεχνών και αφετέρου την παθιασμένη προσήλωσή τους στην εφαρμογή της ρητορικής στις πολιτικές υποθέσεις της Ιταλίας, ήδη από τον Μεσαίωνα.
Δεν θα προβούμε εδώ σε μία συνοπτική αποτύπωση της εξέλιξης της ρητορικής από τον Μεσαίωνα έως την Αναγέννηση. Θα σταθούμε, ωστόσο, σε μία κεντρική ιδέα που άρχισε να διακατέχει τους Ιταλούς ουμανιστές, έπειτα από την επαναπροσέγγιση του κικερώνειου Tusculanae Disputationes από τον Πετράρχη. Στο συγκεκριμένο έργο του Κικέρωνα αναδεικνύεται, ως κεντρικός σκοπός της ρητορικής εκπαίδευσης, η προώθηση του ιδανικού του vir virtutis, δηλαδή του ενάρετου άνδρα που επιδιώκει τη δόξα και την τελειότητα σε όλους τους τομείς της ζωής του.
Το ιδανικό αυτό διαδόθηκε ταχύτατα μέσα από τις ρητορικές πραγματείες των ουμανιστών της Ιταλικής Αναγέννησης και σταδιακά τοποθετήθηκε στην ύψιστη βαθμίδα μίας νέας κλίμακας αξιών. Δεν άργησε δε να αποτελέσει σημείο αναφοράς για τις θεωρίες εκείνες που προωθούσαν το δημοκρατικό πολίτευμα ως ανώτερο από άλλες μορφές διακυβέρνησης. Πράγματι, σε μία παράδοση που αναγνωρίζει ως πρωταγωνιστικό τον ρόλο που παίζει η επιδίωξη της δόξας, είναι δύσκολο να μην αναδειχθεί η δημοκρατία ως το καταλληλότερο πολίτευμα, καθώς παρέχει μεγαλύτερες ελευθερίες στους πολίτες για την εκπλήρωση των προσωπικών τους φιλοδοξιών.
[…]
Ο Σπύρος Τσιρίγκας είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
