Η πολλαπλότητα του προσώπου της Ηλέκτρας του Σοφοκλή στο κείμενο και την παράσταση
Κώστας Βαλάκας
τχ. 128-129, σ. 143-145
Το βιβλίο αποτελείται από εισαγωγικά μέρη και 6 κεφάλαια, στα οποία προτάσσονται ενδιάμεσες συνεκτικές ενότητες που αποκαλούνται «ιντερμέδια». Αρχαιογνωστική εστίαση έχουν το 2ο και το 6ο «ιντερμέδιο» και κεφάλαιο αντίστοιχα, καθώς και το Παράρτημα.
Δεύτερο ιντερμέδιο
Το 2ο «ιντερμέδιο», πριν από το κεφάλαιο 2, μας εισάγει στην επιστημονική διχογνωμία γύρω από την Ηλέκτρα του Σοφοκλή με έμμεσο τρόπο. Το καλοκαίρι του 1972 δύο ελληνικές παραστάσεις προκάλεσαν ξαφνικά μία θεωρητική διαμάχη για την ερμηνεία του έργου. Η παράσταση της Ελληνικής Σκηνής σε σκηνοθεσία Θάνου Κωτσόπουλου με την Άννα Συνοδινού προέβαλε εξιδανικευμένα την εκδίκηση ως τυραννοκτονία, έμμεσα κατά της δικτατορίας από το 1967, ενώ στο Εθνικό Θέατρο η σκηνοθεσία του Σπύρου Ευαγγελάτου με την Αντιγόνη Βαλάκου είχε σαφώς αντιηρωική οπτική με ψυχαναλυτικά στοιχεία.
Δεύτερο κεφάλαιο
Το 2ο κεφάλαιο, «Ποιο πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα; Μια περίφημη φιλολογική έριδα», με ανάπτυξη όλων των σημαντικών δεδομένων της πρόσφατης διεθνούς βιβλιογραφίας, εξηγεί πώς η Ηλέκτρα του Σοφοκλή έχει διχάσει τους μελετητές των κλασικών σπουδών όσο κανένα σωζόμενο αρχαιοελληνικό θεατρικό έργο. Η ομοφωνία των ειδικών από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα περιορίζεται στη δεξιοτεχνική δομή και μορφολογία, καθώς και στην επικέντρωση στο ανθρώπινο επίπεδο, με την υποβάθμιση του ρόλου των θεών. Από κει και μετά ξεκινούν δύο διαφορετικοί δρόμοι ερμηνείας (βλ. σ. 70). Οι οπτιμιστικές προσεγγίσεις, όπως τις χαρακτηρίζει η Παπάζογλου, θεωρούν ότι ο Σοφοκλής ηρωοποιεί τη βίαιη επιβολή δικαιοσύνης εναντίον των μοιχών, δολοφόνων του βασιλιά Αγαμέμνονα και σφετεριστών του θρόνου, Αίγισθου και Κλυταιμήστρας. Έτσι ο Σοφοκλής ακολουθεί το πρότυπο της ομηρικής Οδύσσειας. Εκεί ο φόνος του Αίγισθου αποτελεί ηθική υποχρέωση του Ορέστη και αναγκαία προϋπόθεση για την ηρωική του τιμή και δόξα. Οι οπτιμιστικές προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι το σχέδιο εξαπάτησης που επινοεί ο Ορέστης επιστρέφοντας αγνώριστος εκδικητής, νομιμοποιείται τόσο από τον δελφικό χρησμό που είχε λάβει, όσο και από τον χορό αργείων γυναικών. Ο χορός στο τέλος συνωμοτεί με τα παιδιά του Αγαμέμνονα, Ηλέκτρα και Ορέστη, για τη δολοφονία των δύο τυράννων της πόλης. Αυτή η ερμηνευτική κατεύθυνση κυριαρχεί από τον 19ο αιώνα, συνδέεται με την τότε εικόνα ενός θεοσεβούς Σοφοκλή και έχει επανέλθει ως έναν βαθμό στις αρχές του 21ου αιώνα.
Στην αντίπερα όχθη, οι πεσιμιστικές ερμηνείες, όπως τις χαρακτηρίζει η συγγραφέας, εμφανίστηκαν περιθωριακά στις αρχές του 20ού αιώνα, κοντά στην Ηλέκτρα του Hofmannsthal, αλλά αναδείχθηκαν κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 και εξής. Οι μελετητές της πεσιμιστικής ειρωνείας του μαύρου Σοφοκλή, καθώς τον ονόμασε ο πολωνός Jan Kott το 1970, αντιτείνουν ότι το έργο αυτό συντάσσεται διαρκώς υπόρρητα με τη βασική ιδέα της Ορέστειας του Αισχύλου, ότι η εκδικητική βία δεν νομιμοποιείται – κάτι που επισημαίνει στην Κλυταιμήστρα η ίδια η Ηλέκτρα του Σοφοκλή (στ. 577-583, σ. 101), αν και στη συνέχεια μοιάζει να το έχει ξεχάσει (σ. 108). Κατά την ίδια ερμηνευτική γραμμή, η εστίαση του έργου στην Ηλέκτρα αναπαράγει την καχυποψία πολλών αρχαιοελληνικών μύθων για την επικίνδυνη αστάθεια στον χαρακτήρα των γυναικών, αλλά παραλλήλως ο μητροκτόνος είναι εξίσου αντιηρωικό πρόσωπο, και ο δελφικός χρησμός εντελώς περιθωριακή αναφορά. Έτσι, η Ηλέκτρα, ακριβές αντίγραφο, καθώς ομολογεί η ίδια, του μίσους και της ανηθικότητας της μητέρας της (στ. 605-609, σ. 101 και 107), γίνεται ηθική αυτουργός των φόνων στις Μυκήνες, χωρίς τη γνώμη της πόλης-κράτους του Άργους. Όπως έγραψε πριν από 50 χρόνια ο σημαντικότερος υποστηρικτής της ειρωνικής ερμηνείας αμερικανός Charles Segal, το έργο «βουλιάζει σταδιακά από το “φως” στο “σκοτάδι”», έστω κι αν αυτό δεν λέγεται ποτέ ρητά.
Ο Κώστας Βαλάκας διδάσκει στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Θέματα της έρευνάς του είναι η χρήση του ποιητικού λόγου και της μυθολογικής παράδοσης, οι παραστάσεις, η πολιτική διάσταση, η αισθητική θεωρία και η επίδραση του αρχαιοελληνικού θεάτρου
