Έφη Κάννερ
Τχ. 153-154
Το βιβλίο του Νίκου Χριστοφή εντάσσεται σε μια σειρά μελετών (ευάριθμων ακόμη) που έχουν εκδοθεί τα τελευταία χρόνια και εστιάζουν στην κοινωνική πραγματικότητα της Τουρκίας. Υπερβαίνουν έτσι το πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων, γύρω από τις οποίες περιστρεφόταν μέχρι πρόσφατα η συντριπτική πλειονότητα των μελετών που σχετίζονταν με τη γείτονα. Οι νέες αυτές μελέτες αξιοποιούν τουρκικές πηγές ή βασίζονται στην επιτόπια εθνογραφική έρευνα στη χώρα, απομακρυνόμενες από τα συνήθη στερεότυπα για εκείνη που προωθούνται από τα ΜΜΕ, αλλά και από ένα σημαντικό τμήμα του ακαδημαϊκού χώρου.
Η συγκεκριμένη μελέτη, ενώ αφορά τη συγκρότηση του φοιτητικού κινήματος από τις απαρχές της Τουρκικής Δημοκρατίας έως το 1980, δίνει έμφαση στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του κατά την περίοδο 1960-1980, οπότε αυτό απομακρύνεται από τις κρατικές στοχεύσεις και αποκτά αυτόνομη δράση, που θα το φέρει σε αντιπαράθεση με το κράτος. Εντάσσει έτσι την τουρκική περίπτωση στο διεθνές ρεύμα της συγκεκριμένης περιόδου, που χαρακτηρίζεται από τον αντιαποικιακό και αντιιμπεριαλιστικό αγώνα, τον αγώνα κατά των φυλετικών και έμφυλων διακρίσεων, αλλά και από τις κινητοποιήσεις της νεολαίας, οι οποίες προβάλλουν νέα εναλλακτικά κοινωνικά συστήματα αξιών. Στην προοπτική αυτή αξιοποιούνται κυρίως η υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία, αλλά και πρωτογενείς πηγές, όπως ο Τύπος της εποχής και το αρχείο του συνδικαλιστή Kemal Sülker.
Στο πρώτο κεφάλαιο, ο συγγραφέας αναφέρεται στις εξεγέρσεις των κάθε μορφής σπουδαστών κατά της οθωμανικής εξουσίας: στις εξεγέρσεις των σοφτάδων (των σπουδαστών των ισλαμικών ιεροδιδασκαλείων), που κατηγορούσαν τον σουλτάνο για ενδοτική στάση απέναντι στις χριστιανικές δυνάμεις, αλλά και στην αντιπολιτευτική στάση των σπουδαστών των κοσμικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, τα οποία δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων. Από τους σπουδαστές αυτούς, και συγκεκριμένα από εκείνους της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Ακαδημίας, θα προέλθει η οργάνωση Οθωμανική Ενότητα (İttihad-ı Osmani Cemiyeti) που ιδρύθηκε το 1889 και στη συνέχεια μετονομάστηκε Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο. Στο δε πλαίσιο της μαζικοποίησης της πολιτικής που ακολούθησε τη Νεοτουρκική επανάσταση του 1908, και που υπήρξε επακόλουθο των απανωτών ταπεινώσεων της χώρας στη συνέχεια, ιδρύθηκε το 1916 η φοιτητική οργάνωση, η οποία το 1926 θα μετονομαστεί Εθνική Τουρκική Φοιτητική Ένωση (Milli Türk Talebe Birliği). Ο τίτλος είναι ενδεικτικός του εθνικιστικού προσανατολισμού της ένωσης, τα περισσότερα από τα μέλη της οποίας πολέμησαν στο πλευρό των κεμαλικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1919-1922).
Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την πρώιμη Τουρκική Δημοκρατία, την περίοδο που εκτείνεται από το 1923, τη χρονιά ίδρυσης του τουρκικού κράτους, έως το 1950, την περίοδο, δηλαδή, που σηματοδοτείται από τη διακυβέρνηση του κεμαλικού Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (Cumhuriyet Halk Partisi/CHP). Η νεολαία αποτέλεσε τον «κεντρικό ιδεολογικό πυλώνα του τουρκικού εθνικισμού» (σ. 58). Αυτό αφορά κατά μείζονα λόγο τους μορφωμένους νέους, ένα εκ των πραγμάτων ισχνό τμήμα του πληθυσμού, όπου ο αναλφαβητισμός κυριαρχούσε. Οι νέοι, κατά τον Κεμάλ, ήταν η εμπροσθοφυλακή της υπεράσπισης της χώρας και της προόδου της από παρόντες και μελλοντικούς εχθρούς, όπως ο ίδιος τονίζει στον περίφημο Λόγο του (Nutuk), που αποτέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα την επίσημη εκδοχή για τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Έτσι, δεν είναι παράδοξη η στράτευση της τουρκικής φοιτητικής νεολαίας στην προάσπιση των στόχων του καθεστώτος: την κατανάλωση ντόπιων προϊόντων, το μποϊκοτάζ των ξένων και μειονοτικών επιχειρήσεων, την επιβολή της τουρκικής γλώσσας στον δημόσιο χώρο. Μάλιστα, η Εθνική Τουρκική Φοιτητική Ένωση προχώρησε ένα βήμα παραπάνω, υιοθετώντας παντουρκιστικούς αλυτρωτικούς στόχους, που το κεμαλικό κόμμα και ο ίδιος ο Ατατούρκ είχαν αποκηρύξει (σ. 60-61). Η ιδεολογική αυτή κατεύθυνση υπήρξε ο κύριος λόγος της διάλυσης της οργάνωσης αυτής από την κυβέρνηση το 1936. Χαρακτηριστικές της επιθετικής εκδοχής του τουρκικού εθνικισμού που είχαν υιοθετήσει οι φοιτητικές ενώσεις της εποχής υπήρξαν η έκφραση συμπάθειας της Εθνικής Τουρκικής Φοιτητικής Ένωσης προς τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ, καθώς και οι επιθέσεις φοιτητών στην αριστερή εφημερίδα Tan (Αυγή) τον Δεκέμβριο του 1945.
Οι φοιτητικές οργανώσεις εξακολούθησαν να χαρακτηρίζονται από τον ίδιο προσανατολισμό και τη δεκαετία του 1950, με τα στελέχη τους να πρωτοστατούν στις διώξεις αριστερών πανεπιστημιακών και να διαδηλώνουν κατά της αποφυλάκισης του Ναζίμ Χικμέτ (σ. 87-89). Με παρότρυνσή τους ιδρύθηκε ο σύλλογος Η Κύπρος είναι Τουρκική (Kıbrıs Türktür) τον Αύγουστο του 1954, με σκοπό την υπεράσπιση της Τουρκοκυπριακής κοινότητας στη διεθνή σκηνή. Ο σύλλογος έχαιρε της εύνοιας του κυβερνώντος Δημοκρατικού Κόμματος (Demokrat Parti) και θεωρείται ηθικός αυτουργός των Σεπτεμβριανών (6-7 Σεπτεμβρίου 1955), του πογκρόμ, δηλαδή, κατά των μειονοτήτων και κυρίως κατά των Ρωμιών, με αφορμή τις διπλωματικές περιπλοκές στο Κυπριακό. Λίγο αργότερα όμως, τα οικονομικά προβλήματα, τα οποία συσσώρευσε η οικονομική πολιτική του Δημοκρατικού Κόμματος, και ο αυταρχισμός του, που είχε ως αποτέλεσμα την ουσιαστική κατάλυση της αυτονομίας των πανεπιστημίων, οδήγησαν στην απομάκρυνση του φοιτητικού κόσμου από αυτό και στην επαναπροσέγγιση του κεμαλικού CHP. Έτσι, το πρώτο στρατιωτικό πραξικόπημα στην Τουρκία, που έλαβε χώρα στις 27 Μαΐου 1960 και ανέτρεψε το Δημοκρατικό Κόμμα, χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό από πανεπιστημιακούς και φοιτητές. Όλα αυτά εξετάζονται στο τρίτο κεφάλαιο.
Το τέταρτο κεφάλαιο επικεντρώνει στις εξελίξεις που ακολούθησαν το πραξικόπημα του 1960. Το κύριο μέλημα των πραξικοπηματιών, να εμποδίσουν, δηλαδή, την ανακατάληψη της εξουσίας από κόμματα παρόμοια με το Δημοκρατικό Κόμμα, είχε ως παράπλευρο αποτέλεσμα το φιλελεύθερο σύνταγμα του 1961, το οποίο, εκτός των άλλων, προσέφερε πολιτικές, συνδικαλιστικές και ακαδημαϊκές ελευθερίες, δηλαδή ελευθερίες δράσης σε ομάδες που ήταν συνδεδεμένες με τον κεμαλισμό.1 Στο πλαίσιο αυτό, η Αριστερά αποκτά για πρώτη φορά στην τουρκική ιστορία δικαίωμα έκφρασης, ενώ το 1961 ιδρύεται το Εργατικό Κόμμα Τουρκίας (Türkiye İşçi Partisi). Η ελεύθερη διακίνηση ιδεών στα τουρκικά πανεπιστήμια είχε ως αποτέλεσμα την εξοικείωση των φοιτητών με την έννοια του «αντιιμπεριαλισμού», οδηγώντας έτσι σε μια αντίστοιχη ανάγνωση του Κεμαλισμού –στην ερμηνεία του ως αντιιμπεριαλιστικού αγώνα- πλατιές ομάδες νεολαίας και όχι μόνο κάποιους στενούς κύκλους αριστερών και κομμουνιστών, όπως παλαιότερα.2 Κάτι τέτοιο εναρμονιζόταν με το γενικότερο πολιτικό κλίμα της εποχής. Αποτέλεσμα υπήρξε ο έντονος αντιαμερικανισμός ενός τμήματος της νεολαίας, που οδήγησε σε αιτήματα, όπως η εθνικοποίηση των ορυχείων και των εταιρειών πετρελαίου ή στις δυναμικές κινητοποιήσεις κατά του 6ου στόλου. Έτσι, παρατηρείται η διάσπαση των φοιτητικών οργανώσεων σε δεξιές/ εθνικιστικές και αριστερές/ διεθνιστικές/ ατνιαμερικανικές. Ενώ, δηλαδή, η λατρεία του Ατατούρκ υπήρξε ο κοινός παρονομαστής τους, οι πρώτες στρέφονταν κατά της Ελλάδας, με αφορμή το Κυπριακό, ενώ οι δεύτερες κατά του αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Παράλληλα, οι αριστερές οργανώσεις δήλωναν με κάθε τρόπο την αλληλεγγύη τους στον λαό του Βιετνάμ, στους Παλαιστίνιους, αλλά και στους Έλληνες, τους οποίους επίσης θεωρούσαν, με αφορμή τη δικτατορία, θύματα των αμερικανικών επεμβάσεων (σ. 145). Οι αντιθέσεις των ομάδων αυτών σύντομα θα λάμβαναν τη μορφή ένοπλων συγκρούσεων, οι οποίες θα εντείνονταν με την πάροδο του χρόνου.
Ο ένοπλος φοιτητικός αγώνας της «μακράς δεκαετίας του 1960» περιγράφεται στο πέμπτο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Το τουρκικό 1968». Σε αυτό υπογραμμίζεται η επίδραση, στο τουρκικό φοιτητικό κίνημα, του γαλλικού Μάη του ’68, του μοντέλου του λατινοαμερικανικού ανταρτοπολέμου και κυρίως του Μαοϊσμού. Ο τελευταίος έδινε έμφαση στον επαναστατικό ρόλο των αγροτών αντί για εκείνον των βιομηχανικών εργατών και είχε αποκηρύξει την ΕΣΣΔ. Σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκε η θεωρία περί Εθνικής Δημοκρατικής Επανάστασης (Milli Demokratik Devrim). Σύμφωνα με αυτήν τη θεωρία, η μεγάλη αστική τάξη και οι σύμμαχοί της αγάδες/φεουδάρχες της υπαίθρου λυμαίνονταν τον εθνικό πλούτο και είχαν υποτάξει τη χώρα στον διεθνή ιμπεριαλισμό. Για να ανακτήσει η Τουρκία την εθνική της ανεξαρτησία, θα έπρεπε να σχηματιστεί ένα εθνικό μέτωπο αποτελούμενο από εργάτες, αγρότες, κεμαλιστές διανοουμένους, τη νεολαία και κάποια τμήματα της αστικής τάξης. Η πρωτοπορία της επανάστασης θα ήταν, σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, όχι η εργατική τάξη, αλλά οι διανοούμενοι που όφειλαν να την οδηγήσουν στον επαναστατικό δρόμο (σ. 155-156). Η θεωρία αυτή κέρδιζε συνεχώς έδαφος στις ομάδες των αριστερών φοιτητών, οδηγώντας σε ρήξη με τους κύκλους του Εργατικού Κόμματος που τάσσονταν υπέρ της σοσιαλιστικής επανάστασης. Σε αντίθεση με αυτούς, οι οπαδοί της Εθνικής Δημοκρατικής Επανάστασης προέκριναν τον ένοπλο αγώνα ως μέσο πάλης. Κύριος φορέας του ρεύματος αυτού υπήρξε η Ομοσπονδία Επαναστατικής Νεολαίας της Τουρκίας (Türkiye Devrimci Gençlik Federasyonu/ Dev-Genç). Εμφανής είναι εδώ η ιδεολογική συνέχεια σε σχέση με παλαιότερες επεξεργασίες του Κεμαλισμού – η οικειοποίησή του ακριβώς στη βάση του «αντιιμπεριαλισμού». Στη βάση όμως αυτή υπήρξαν και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της Dev-Genç, που σε μεγάλο βαθμό αφορούσαν τη θέση του στρατού στην επικείμενη επανάσταση, με αποτέλεσμα τη διάσπασή της και τον σχηματισμό επιμέρους ένοπλων ομάδων. Επιπλέον, στο επαναστατικό κίνημα είχαν εμπλακεί ομάδες της κουρδικής νεολαίας. Αυτό, εκτός των άλλων, οδήγησε στο αυτόνομο αριστερό κουρδικό κίνημα που εκφράστηκε μέσα από τις Επαναστατικές Πολιτιστικές Εστίες της Ανατολής (Devrimci Doğu Kültür Ocakları/ DDKO) και το Δημοκρατικό Κόμμα Τουρκίας-Κουρδιστάν (Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi/ TKDP) (σ. 165). Τα μέλη των ένοπλων ομάδων είχαν εκπαιδευτεί στρατιωτικά στην Παλαιστίνη και ξεκίνησαν τον ένοπλο αγώνα στις αρχές του 1971 πραγματοποιώντας ληστείες τραπεζών, απαγωγές και βομβιστικές επιθέσεις, στο όνομα του αντιιμπεριαλισμού και της μάχης κατά της καταπίεσης των αγροτικών πληθυσμών. Οι ενέργειες αυτές συνάντησαν τη σκληρή κρατική καταστολή και οδήγησαν στη δεύτερη στρατιωτική επέμβαση, εκείνη της 12ης Μαρτίου 1971. Το συγκεκριμένο γεγονός, καθώς και η άνοδος και ο αυξανόμενος δυναμισμός των εργατικών κινητοποιήσεων, όπως εκφράστηκαν μέσα από τη Συνομοσπονδία Επαναστατικών Εργατικών Συνδικάτων (Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu/ DİSK) που είχε ιδρυθεί το 1967, καθιστούσαν σαφές ότι η αντίληψη της επαναστατικής διαδικασίας ως ατομικής δράσης κάποιων φωτισμένων επαναστατών/ διανοουμένων είχε δείξει πλέον τα όριά της.
Ωστόσο, η ένοπλη δράση των αριστερών ομάδων συνεχίστηκε με αυξανόμενη ένταση σε ολόκληρη τη δεκαετία του 1970, η οποία χαρακτηρίστηκε από τη συνεχή επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης της Τουρκίας, την ενδυνάμωση του Ισλάμ ως φορέα πολιτικής ισχύος και το εμφυλιοπολεμικό κλίμα στη χώρα. Η πολιτική αυτή πόλωση τροφοδοτήθηκε από τις αντιθέσεις πόλης – υπαίθρου, Σουνιτών – Αλεβιτών, Τούρκων – Κούρδων,3 οι οποίες εκφράστηκαν με την παραστρατιωτική δράση των Γκρίζων Λύκων και των ακροαριστερών ομάδων. Ο ακήρυχτος αυτός πόλεμος στοίχισε στη χώρα περισσότερους νεκρούς και τραυματίες από ό,τι ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας4 και άνοιξε τον δρόμο στο στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980, το σκληρότερο στην ιστορία της χώρας. Όλα αυτά εξετάζονται στο έκτο επιλογικό κεφάλαιο του βιβλίου. Στις τελευταίες σελίδες υπάρχουν παραρτήματα με τα βιογραφικά στοιχεία των πρωταγωνιστών του φοιτητικού κινήματος και τις κύριες οργανώσεις της περιόδου, καθώς και χρονολόγιο των σχετικών γεγονότων.
Το βιβλίο αυτό, που ουσιαστικά δίνει έμφαση στην ταραγμένη περίοδο 1960-1980, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, το οποίο αγνοεί την τουρκική ιστορία και, πολύ περισσότερο, τα κοινωνικά κινήματα στη γείτονα. Από την ανάγνωσή του τίθενται κατά τη γνώμη μου δύο βασικά ζητήματα: η σχέση της τουρκικής Αριστεράς με τον Κεμαλισμό, αλλά και η εθνικιστική ακροδεξιά ως κοινωνικό κίνημα στην Τουρκία. Ως προς το πρώτο ζήτημα, γίνεται για ακόμη μια φορά εμφανές ότι ο Κεμαλισμός ως ιδεολογία επέδειξε ιδιαίτερη ελαστικότητα στον χρόνο, πράγμα που του επέτρεψε να νομιμοποιήσει τη δράση ενός μεγάλου πολιτικού φάσματος από την ακροδεξιά ως την άκρα Αριστερά. Η οικειοποίησή του όμως από την τουρκική Αριστερά τής στέρησε τη δυνατότητα μιας σοβαρής κριτικής αντιμετώπισής του και, σε τελική ανάλυση, μιας αξιόπιστης εναλλακτικής πολιτικής πρότασης. Βέβαια, μια τέτοια αντιμετώπιση δεν ήταν μονολιθική, αλλά υπήρξαν κάποιες διαφοροποιήσεις μεταξύ των διάφορων αριστερών ομάδων, που κατά τη γνώμη μου έπρεπε να αναδειχθούν περισσότερο στο βιβλίο. Είναι γεγονός όμως ότι η ιδεολογική συγγένεια με τον Κεμαλισμό επηρέασε αρνητικά την τουρκική Αριστερά στο σύνολό της, αφήνοντάς την χωρίς επαρκή ιδεολογικά όπλα απέναντι στην άκρα Δεξιά που ενδυναμώθηκε τη δεκαετία του 1970 και που, εκτός από την ιδεολογική νομιμοποίηση στο έδαφος του Κεμαλισμού, είχε επιπλέον στη διάθεσή της τη στήριξη του τουρκικού κράτους και των ΗΠΑ. Αυτό θεωρώ ότι προδιέγραψε την ήττα του αριστερού κινήματος. Σε αυτό συνέτειναν επίσης η πολυδιάσπαση (γνώριμη στο ανά τον κόσμο αριστερό τοπίο) και η αποξένωση, λόγω της ένοπλης δράσης, από τα πλατιά λαϊκά στρώματα, των οποίων τα συμφέροντα οι αριστερές οργανώσεις είχαν θέσει ως στόχο να προασπίσουν.
Όσον αφορά την εθνικιστική ακροδεξιά, οι εξελίξεις της περιόδου από το τέλος του μονοκομματισμού (1945) μέχρι το πραξικόπημα του 1980 δείχνουν ότι δεν υπήρξε απλά υπόθεση κάποιων κομματικών μηχανισμών, αλλά ότι είχε –και δυστυχώς έχει ακόμη– βαθιές ρίζες στην τουρκική κοινωνία. Αυτό αποδεικνύεται από τη μαζική συμμετοχή σε μια σειρά γεγονότων, από τα Σεπτεμβριανά του 1955 μέχρι τη σφαγή των Αλεβί στο Καχραμάνμαρας το 1978.
Η Έφη Κάννερ διδάσκει Τουρκική Ιστορία στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. σχετικά, Murat Belge, «Türkiye’de Sosyalizm Tarihinin Ana Çizgileri» [Η ιστορία του σοσιαλισμού στην Τουρκία σε αδρές γραμμές], στο Murat Gültekingil (επιμ.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce [Η πολιτική σκέψη στη σύγχρονη Τουρκία], Cilt 8: Sol [8ος τόμος: Αριστερά], İletişim Yayınları, Κωνσταντινούπολη 2007, σ. 32.
2. Για τη στάση αυτή των Τούρκων κομμουνιστών απέναντι στον Κεμαλισμό, βλ. αυτ., σ. 31.
3. Βλ. επίσης σχετικά, Νίκος Μούδουρος, Ο μετασχηματισμός της Τουρκίας: Από την κεμαλική κυριαρχία στον «ισλαμικό» νεοφιλελευθερισμό, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012, σ. 126-143.
4. Hamit Bozarslan, Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας: Από την επανάσταση των Νεοτούρκων μέχρι σήμερα, Σαββάλας, Αθήνα 2008, σ. 85.
