Τχ. 155-156
Αγγελική Σεραφείμ
Το τελευταίο διάστημα και με την ώθηση που έχει δώσει το κίνημα #metoo στον δημόσιο λόγο περί σεξισμού, πατριαρχίας, έμφυλων διακρίσεων και έμφυλης βίας, αποτυπώνονται προς το παρόν με διάσπαρτο τρόπο απόψεις για τη χρήση του όρου γυναικοκτονία, τόσο σε μιντιακό επίπεδο όσο και σε δικαιικό. Η συζήτηση έχει μετατοπιστεί βέβαια από τον αρχικό χλευασμό προς την εν γένει χρήση του όρου, στη διατύπωση προβληματισμού για την τυποποίηση της γυναικοκτονίας ως διακριτού αδικήματος, με διακηρυγμένη αφετηρία αλλά και στόχο την επιστημονική ουδετερότητα.
Κατ’ αρχάς, η μετατόπιση της συζήτησης σε αυτό το στενότερο και φαινομενικά «εξειδικευμένο» πλαίσιο πρέπει να αποτιμηθεί ως θετική, καθώς λαμβάνει ως δεδομένο έναν βαθμό «κανονικοποίησης» της χρήσης του όρου στον δημόσιο λόγο (είτε πολιτικό, είτε κοινωνιολογικό και εγκληματολογικό) – θετική εξέλιξη βέβαια στον βαθμό που ο όρος δεν αποστειρώνεται από όλη τη συζήτηση και τα συμφραζόμενα που αντηχεί.
Ωστόσο, αυτή η μετατόπιση και η τεχνητή συρρίκνωση του επίδικου (η εισαγωγή δηλαδή ενός νέου αδικήματος –παραλλαγής της ανθρωποκτονίας– υπό τον όρο γυναικοκτονία/θηλυκοκτονία) στο πλαίσιο όχι ενός δικαιικού προβληματισμού, αλλά ακόμα πιο συγκεκριμένα νομοτεχνικού (με την επίκληση επιχειρημάτων ακόμα και για την επιμέτρηση της ποινής), αποκλείει υπόρρητα τα κινήματα, τους μη ειδικούς, τους μη νομικούς από τη συζήτηση, κι όλα αυτά χωρίς να έχουμε πραγματικά συζητήσει τη νοηματοδότηση του όρου στον δημόσιο λόγο. Η συζήτηση όμως και για την τυποποίηση αδικημάτων αφορά κατεξοχήν την κοινωνία, και ακόμη περισσότερο τις θιγόμενες κοινωνικές κατηγορίες: εκεί ακριβώς βρίσκεται η ουσία, αφού δεν πρόκειται για ένα αδίκημα που θα πλήξει τυχαία πρόσωπα, αλλά για ένα αδίκημα που εξ ορισμού στρέφεται κατά γυναικών.[1] Ευρύ είναι το πεδίο συζήτησης για τη συμπερίληψη κάθε θηλυκότητας στο πεδίο των θυμάτων ή για τον ορισμό του όρου «γυναίκα», αλλά αυτή η συζήτηση προϋποθέτει ότι έχουμε καταρχήν αποδεχθεί την αναγκαιότητα εισαγωγής της γυναικοκτονίας-θηλυκοκτονίας στον ποινικό μας κώδικα, και ακόμη περισσότερο, ότι συντασσόμαστε με την παραδοχή του δομικού χαρακτήρα των έμφυλων ανισοτήτων.
Από την άλλη πλευρά, ο περιορισμός της συζήτησης στην εισαγωγή του αδικήματος της γυναικοκτονίας στον ποινικό κώδικα μπορεί να μεταβληθεί σε νάρκη φετιχοποίησης ενός αιτήματος, στον βαθμό που οι όροι συζήτησης το αποσυνδέουν από το συνολικό πλαίσιο των φεμινιστικών διεκδικήσεων. Αλλά αυτό είναι και το στοίχημα και η ευθύνη των φεμινιστικών/queer κινημάτων, να διατηρούν την ευρύτητα της συζήτησης με τρόπο που να μην επικεντρώνεται στη «μετά θάνατον» απόκριση του ποινικού συστήματος.
Στην ελληνική πραγματικότητα υπάρχουν και συγκεκριμένα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά που πρέπει να ληφθούν υπόψη: η νομική επιστήμη, σε γενικές γραμμές, συνδιαλέγεται ιδιαίτερα διστακτικά με άλλα επιστημονικά πεδία, πολλώ δε μάλλον με τις φεμινιστικές σπουδές/ σπουδές φύλου. Η κυρίαρχη θετικιστική παράδοση είναι το βασικό εμπόδιο, περιχαρακώνοντας εγγενώς το δίκαιο σε μια φαντασιακή τεχνητή σφαίρα εκτός και υπεράνω κοινωνίας, με τρόπο που να μην «μιαίνεται» από την πραγματικότητα. Φυσικά ανά περιόδους αυτή η παράδοση αμφισβητείται και σχετικοποιείται: Τα θύματα των εγκληματικών πράξεων, για παράδειγμα, οι παθόντες/ούσες, όπως δηλαδή τους/τις αναφέρει ο ποινικός κώδικας, πολύ πρόσφατα ήλθαν στο προσκήνιο της ποινικής διαδικασίας και είναι επίσης πολύ πρόσφατη η συζήτηση για τη συμπερίληψη της διάστασης της προστασίας τους παράλληλα με τη δίωξη δραστών (Ν. 4478/2017).
Ο όρος ανθρωποκτονία αποσιωπά, άρα και συσκοτίζει, μια σημαντική παράμετρο της γυναικοκτονίας: τις ρίζες της, το πλαίσιο στο οποίο διαπράττεται, τη φύση της ως αποκορύφωση της έμφυλης βίας και ως απότοκο, αλλά και ανατροφοδότη, των σεξιστικών/πατριαρχικών αντιλήψεων και συμπεριφορών, που είναι ευθέως συναρτώμενη με την κοινωνικοπολιτική κατασκευή της αρρενωπότητας ως επιθετικής και ενεργητικής, και αντίστοιχα της θηλυκότητας ως παθητικής, δέκτη και όχι πομπού ενέργειας.
Τι θα σήμαινε πρακτικά η δίωξη για γυναικοκτονία; Ότι δεν θα αναρωτηθεί κανένας παράγοντας της δίκης για το ποιος όπλισε το χέρι του δράστη. Θα δικαστεί για το ότι πάτησε τη σκανδάλη και εκεί θα διαπλακεί η ατομική και καταλογιστέα ποινική του ευθύνη με το παραδεδεγμένο δομικό υπόστρωμα του σεξισμού και της πατριαρχίας, χωρίς να αποκλείεται και ο συνδυασμός του βασικού αυτού αδικήματος με το ρατσιστικό κίνητρο, καθώς συχνά συντρέχει αυτό στην επιλογή του θύματος.
Η μετονομασία της ανθρωποκτονίας σε γυναικοκτονία την αναβαθμίζει από «μεμονωμένο» περιστατικό σε μέρος ενός φαινομένου, μιας κουλτούρας που απολήγει στην αφαίρεση της ζωής, με τρόπο που όλες οι θηλυκότητες να καθίστανται εν δυνάμει παθούσες, επηρεάζοντας με αυτόν τον τρόπο και την αντιμετώπιση (και ποινική) και των άλλων εγκλημάτων έμφυλης βίας. Παράλληλα, η χρήση αυτού του όρου εμπεριέχει την κατάδειξη όχι μόνο της ευθύνης του κράτους για την αποτροπή, πρόληψη και καταπολέμηση, αλλά και για την τέλεση των γυναικοκτονιών ως αποτυχία της πολιτικής του.
Η ευαγγελιζόμενη «οικουμενικότητα» του δικαίου είναι ένα ακόμη από τα επιχειρήματα κατά της πρόβλεψης της γυναικοκτονίας ως διακριτού αδικήματος. Το ερώτημα είναι όμως κατά πόσο μπορεί να δεχθεί κανείς την οικουμενικότητα ως δεδομένη, εάν αποκλείεται η έμφυλη διάσταση του εγκλήματος. Υπό αυτή την οπτική, η εισαγωγή της γυναικοκτονίας μάλλον διευρύνει τους ορίζοντες του ποινικού δικαίου και το καθιστά πιο συμπεριληπτικό, παρά αποτελεί ρήγμα στην υποτιθέμενη οικουμενικότητά του.
Προφανώς και αυτός ο προβληματισμός πρέπει να λάβει υπόψη του τις αντίστοιχες εξελίξεις σε άλλα δικαιικά συστήματα, χωρίς την εύκολη αποστροφή ότι πρόκειται για άλλους κόσμους, για άλλες κοινωνίες, για άλλους νομικούς πολιτισμούς. Η συζήτηση περί γυναικείων ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η υιοθέτησή τους από το διεθνές δίκαιο,[2] αλλά και η νομική θεωρία στις χώρες της Λατινικής Αμερικής που ορίζει το αδίκημα της (θεσπισμένης σε όλα σχεδόν αυτά τα κράτη) γυναικοκτονίας ως «pluriofensivo» και κατά τούτο διακρινόμενο από το αδίκημα της ανθρωποκτονίας με κριτήριο το προστατευόμενο έννομο αγαθό,[3] αποτελούν πλούσιες πηγές προβληματισμού και πεδίο ώσμωσης πολλαπλών επιστημονικών πεδίων.
Έτσι κι αλλιώς, η επιστημονική ουδετερότητα, όσο και αν την επικαλούμαστε, είναι μια φαντασιακή κατασκευή ενός σύντομου δρόμου εγκυροποίησης του λόγου που θα ταξινομηθεί ως επιστημονικός. Στην πραγματικότητα οι δρόμοι είναι δύο: ή θα «μεροληπτήσουμε», προσπαθώντας να αφουγκραστούμε την ηχώ των κραυγών των θυμάτων, ή θα συνεχίσουμε να αποκλείουμε τη γυναικεία εμπειρία από το νομικό κείμενο, συσκοτίζοντας και διαιωνίζοντας κατ’ αποτέλεσμα αρραγές το βαθύ πατριαρχικό αποτύπωμα σε αυτό.
Η Αγγελική Σεραφείμ είναι δικηγόρος.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] European Institute for Gender Equality, Glossary of definitions of rape, femicide and intimate partner violence, https://ec.europa.eu/eurostat/cros/content/eige-2017-glossary-definitions-rape-femicide-and-intimate-partner-violence_en, 2017
[2] Ρεθυμιωτάκη Ε., Μαροπούλου Μ., Τσακιστράκη Χρ. (2015), Φεμινισμός και Δίκαιο, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, σ. 88-89, https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/6177/2/00_master_document-KOY.pdf
[3] Χαρακτηριστική είναι η τεκμηρίωση μιας απόφασης Δικαστηρίου στο Ελ Σαλδαβόρ, που τονίζει ότι παρότι το έγκλημα της γυναικοκτονίας πλήττει το έννομο αγαθό της ζωής, θίγει και το ανθρώπινο δικαίωμα σε μια ζωή χωρίς βία και διακρίσεις για τις γυναίκες το οποίο περιλαμβάνει την απαλλαγή από κάθε στερεοτυπικό πρότυπο που βασίζεται στην κατωτερότητα και την υποτέλεια, καθώς και το σεβασμό της ζωής τους, της προσωπικής τους ακεραιότητας, της ελευθερίας και της προσωπικής τους ασφάλειας, τα οποία οριοθετούν μια σημαντική σφαίρα προστασίας για το εν λόγω νόμιμο δικαίωμα (στη ζωή). Corte Suprema de Justicia El Salvador, Compilacion y Analisis de Criterios Jurisprudenciales Sobre una Vida Libre de Violencia para Mujeres y Niñas, San Salvador, El Salvador 2021, σ. 41.
Αντίστοιχα, το Περουβιανό Ποινικό Δικαστήριο κάνει μνεία του χαρακτήρα «πολλαπλής προσβολής» (plurioffensivo) του αδικήματος της γυναικοκτονίας, το οποίο αποσκοπεί να καταπολεμήσει τις δομικές διακρίσεις και να απονομιμοποιήσει τα έμφυλα στερεότυπα. Boletín Jurídico 1, «El Feminicidio: matar a una mujer por su condición de tal», 2021, σ. 6. Για περαιτέρω μελέτη, Ingrid Díaz Castillo, Julio Rodríguez Vásquez και Cristina Valega Chipoco, Feminicidio. Interpretación de un delito de violencia basada en género, https://repositorio.pucp.edu.pe/index/handle/123456789/166017, Περού 2019.
