Η (ΑΝ)ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΥΘΥΝΕΣ

Τχ. 155-156

Αθηνά Σκουλαρίκη

Οι διεθνείς εκθέσεις

«Η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα υπέστη σοβαρά πλήγματα το 2021 και το 2022», διαπίστωνε η Έκθεση των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (ΔΧΣ) που δημοσιεύτηκε στις 3 Μαΐου, προκαλώντας τη σφοδρή αντίδραση της κυβέρνησης. Η Ελλάδα κατρακύλησε σε μόλις δύο έτη από την 65η θέση διεθνώς το 2020, στην 70η το 2021 και, σημειώνοντας μια θεαματική πτώση 38 μονάδων, στην 108η μεταξύ 180 το 2022, τελευταία από όλες τις χώρες της ΕΕ και κάτω από πολλές άλλων ηπείρων.[1] [πίνακας 1α & 1β] Μια τέτοια κατάταξη εύλογα εκπλήσσει, όμως όχι τόσο όσους παρακολουθούν συστηματικά τις εξελίξεις στα ελληνικά ΜΜΕ τα τελευταία χρόνια.[2]

Τον Δεκέμβριο 2021 είχε προηγηθεί άλλη έκθεση με τίτλο «Ελέγχοντας το μήνυμα: Οι προκλήσεις της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας στην Ελλάδα», την οποία συνυπέγραψαν έξι διεθνείς δημοσιογραφικές οργανώσεις, υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Ελευθερία του Τύπου και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ECPMF). Η ειδική έκθεση για την Ελλάδα δημοσιεύτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Media Freedom Rapid Response (MFRR) που στοχεύει στην ανάδειξη περιπτώσεων που απαιτούν προσοχή και άμεση παρέμβαση.[3]

Οι εκθέσεις στηλιτεύουν τη στενή σχέση πολιτικής και δημοσιογραφικής εξουσίας, τη συγκέντρωση των μεγάλων ομίλων ΜΜΕ στα χέρια λίγων επιχειρηματιών με οικονομικά συμφέροντα πέραν του χώρου των εκδόσεων και ισχυρές πολιτικές διασυνδέσεις, τις πιέσεις που ασκούνται στους δημοσιογράφους από την ιδιοκτησία, τη βία που δέχονται ρεπόρτερ από την αστυνομία κατά την κάλυψη διαδηλώσεων, τις επιθέσεις εναντίον ΜΜΕ και δημοσιογράφων από ακροδεξιές και ακροαριστερές ομάδες, τις απαγορεύσεις και διώξεις έναντι Ελλήνων και διεθνών δημοσιογράφων που καλύπτουν το προσφυγικό, το νόμο 4855/2021 άρθρο 191 που ποινικοποιεί τις (ασαφώς οριζόμενες) ψευδείς ειδήσεις, την ποινική δίωξη των Βαξεβάνη και Παπαδάκου για την αποκάλυψη της υπόθεσης Novartis, και το χειρότερο, τη δολοφονία του Γιώργου Καραϊβάζ και τις απειλές κατά της ζωής άλλων δημοσιογράφων. Οι ΔΧΣ κατήγγειλαν μάλιστα την έλλειψη βούλησης από την ελληνική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών.

Κυβέρνηση: απαξίωση και παραπληροφόρηση

Η απάντηση του κυβερνητικού εκπροσώπου και του ίδιου του πρωθυπουργού, αντί να κατευνάσει τις ανησυχίες των διεθνών οργανώσεων, έριξε λάδι στη φωτιά. Ο κ. Οικονόμου αμφισβήτησε τη μεθοδολογία της έκθεσης των ΔΧΣ και έστειλε επιστολή διαμαρτυρίας στην οργάνωση.[4] Ο Κυριάκος Μητσοτάκης αναφέρθηκε υποτιμητικά σε «μια γαλλική ΜΚΟ», ενώ πρόκειται για μια διεθνώς καταξιωμένη οργάνωση που έχει συμβουλευτικό ρόλο στον ΟΗΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η ιστοσελίδα του Ευρωκοινοβουλίου αναπαρήγαγε τον χάρτη των ΔΧΣ με τη διεθνή κατάταξη της ελευθερίας του Τύπου σχολιάζοντας την κακή θέση της Ελλάδας, αλλά η ανάρτηση την επόμενη μέρα εξαφανίστηκε, δίνοντας λαβή σε εικασίες για άνωθεν παρέμβαση. Παράλληλα, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος επικαλέστηκε την έκθεση Media Pluralism Monitor 2021, υποστηρίζοντας πως κατέτασσε την Ελλάδα στο μέσο όρο των χωρών της ΕΕ (ενώ στην έκθεση δεν υπήρχε μέτρηση), και αναρτώντας έναν πίνακα που αναφερόταν στον μιντιακό εγγραμματισμό και όχι στο ζήτημα της ελευθερίας του Τύπου.[5] Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα και αναλυτική έκθεση, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω, καθώς αν και βασίζεται σε στοιχεία προ του 2021, επιβεβαιώνει τα προβλήματα που διαπιστώνουν και οι άλλες εκθέσεις. Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις γύρω από τα πορίσματα της εν λόγω έκθεσης, εμφανιζόμενης μάλιστα ως «έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης», κυκλοφόρησαν πάραυτα σε όλα τα ΜΜΕ και στο διαδίκτυο, από επώνυμους και ανώνυμους φιλοκυβερνητικούς λογαριασμούς. Αντίθετα, οι περισσότερες εφημερίδες δεν είχαν καν αναφερθεί στην έκθεση των ΔΧΣ.

Όμως η υπόθεση αυτή είχε και άλλη συνιστώσα που αναδεικνύει περίτρανα το πόσο κατευθυνόμενος είναι συχνά ο Τύπος στην Ελλάδα. Όπως παρατήρησε ο πολιτικός επιστήμονας Αντώνης Γαλανόπουλος, την ίδια μέρα δημοσιεύτηκαν σε πολλές ειδησιογραφικές ιστοσελίδες (ieidiseis.gr, Skai.gr, protothema.gr κ.α.) «μια σειρά πανομοιότυπων άρθρων, με τις ίδιες εκφράσεις και την ίδια στόχευση: να διαψεύσουν την έκθεση των “Δημοσιογράφων χωρίς Σύνορα.” Όλα τα άρθρα copy paste, ανυπόγραφα και χωρίς αναφορά σε κάποια πηγή».[6] Στη συνέχεια, διαπίστωσε πως οι ιστοσελίδες αυτές αντέγραφαν αυτολεξεί ένα tweet του Γενικού Γραμματέα της Βουλής Γιώργου Μυλωνάκη, με τον παραπλανητικό τίτλο: «Ελευθερία του Τύπου: Η Ελλάδα ψηλότερα από πολλές ευρωπαϊκές χώρες». Αργότερα και τα ελληνικά hoaxes ανέλυσαν λεπτομερώς τη διαστρέβλωση της έκθεσης του Media Pluralism Monitor από τα εν λόγω άρθρα και από τις αναρτήσεις των Γ. Οικονόμου και Γ. Μυλωνάκη.[7]

Η πολιτική εξάρτηση των ΜΜΕ

«Είμαστε μια ελεύθερη δημοκρατία. Αν κοιτάξετε απλά τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στην Ελλάδα, θα καταλάβετε ότι οι περισσότερες από αυτές τις εφημερίδες μάς ασκούν δριμεία κριτική», δήλωσε ο πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης όταν ο αμερικανός δημοσιογράφος David Ignatius τον ρώτησε σχετικά με την ελευθερία του Τύπου.[8] Ας δούμε προσεκτικά αυτόν τον ισχυρισμό. Ο πρωθυπουργός φρόντισε να μην αναφερθεί στα τηλεοπτικά κανάλια, τα οποία είναι όλα φιλοκυβερνητικά. Επέλεξε να αναφερθεί στις εφημερίδες που διατηρούν μια στοιχειώδη πολυφωνία, αν και με τη δραματική μείωση της κυκλοφορίας τους την τελευταία δεκαετία, η επιρροή τους είναι πολύ ασθενέστερη.

Σχετική με την περιορισμένη πολυφωνία των ΜΜΕ, είναι και η έτερη καταγγελία των ΔΧΣ που αφορά τη λεγόμενη «λίστα Πέτσα»: η κυβέρνηση χρηματοδότησε με 20 εκατομμύρια ευρώ τα ΜΜΕ εν μέσω πανδημίας, εκ των οποίων οι εφημερίδες της αντιπολίτευσης πήραν από ελάχιστα έως τίποτα. Όπως αναφέρουν τα πορίσματα της αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ & ΚΙΝΑΛ) στην εξεταστική επιτροπή της Βουλής, τα κριτήρια της χρηματοδότησης ήταν αδιαφανή και ασαφή.[9]

Η προαναφερθείσα έκθεση Media Pluralism Monitor 2021, την οποία επικαλέστηκε η ελληνική κυβέρνηση, κατέγραφε την Ελλάδα ανάμεσα στις χώρες όπου η πολιτική ανεξαρτησία των ΜΜΕ βρίσκεται υπό μεγάλο κίνδυνο (high risk).[10] [Πίνακας 2] Τα κριτήρια ήταν η σύγκρουση συμφερόντων, ο πολιτικός έλεγχος των ΜΜΕ και ο πολιτικός έλεγχος των Πρακτορείων ειδήσεων. Το ίδιο κακή ήταν η κατάταξη της Ελλάδας και ως προς την ανεξαρτησία των συντακτών απέναντι στις πιέσεις της ιδιοκτησίας και τις πολιτικές παρεμβάσεις.[11] [Πίνακας 3]

Το πρόβλημα της κομματικοποίησης και της πολιτικής πόλωσης του ελληνικού Τύπου δεν είναι βέβαια καινούριο.[12] Δεν φαίνεται όμως και να διορθώνεται, ενώ η εξαφάνιση των παραδοσιακών εκδοτών και η δεκαετία της οικονομικής κρίσης έπληξαν σοβαρά την αυτάρκεια και την αξιοπιστία των Μέσων. Εντωμεταξύ, η εξάρτηση πολλών επιχειρήσεων ΜΜΕ από την κρατική διαφήμιση, τα πολιτικά συμφέροντα των ιδιοκτητών και η κοινωνική ώσμωση της δημοσιογραφικής και της πολιτικής ελίτ διαιωνίζονται. Η στενή σχέση εκδοτών/διευθυντών με την πολιτική εξουσία δεν επηρεάζει μόνο τη γενική πολιτική γραμμή των ΜΜΕ. Συνεπάγεται πιέσεις στους δημοσιογράφους, οι οποίοι αν δεν ευθυγραμμιστούν με τις επιλογές της ιδιοκτησίας, κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους. Με δεδομένο το καθεστώς επισφάλειας το οποίο επικρατεί στον χώρο την τελευταία δεκαετία, οι πιέσεις συνήθως πιάνουν τόπο. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση της Έλενας Ακρίτα που είχε την πολυτέλεια να παραιτηθεί όταν Τα Νέα «έκοψαν» το κείμενό της, το οποίο ασκούσε κριτική στις κατασκευασμένες ειδήσεις περί της «βίλας Τσίπρα».[13]

Στα συμπεράσματά της, η έκθεση του MFRR διαπιστώνει πως «οι ειδήσεις που είναι άβολες ή μη κολακευτικές για την κυβέρνηση, μερικές από τις οποίες περιλαμβάνουν ειδήσεις για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν αναφέρονται σε πολλά από τα ΜΜΕ», γεγονός που δυσχεραίνει την ενημέρωση του κοινού και επηρεάζει τη συμμετοχή τους στη δημοκρατική διαδικασία. Τονίζει μάλιστα πως «η κρίση έχει γίνει βαθύτερη ως αποτέλεσμα της εμμονής της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας με το να ελέγχει το μήνυμα, όπως ακούσαμε ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια αυτής της διερευνητικής αποστολής».[14]

Απαγορεύσεις, προσαγωγές και παρακολουθήσεις

Πέραν των παραπάνω, η ελευθερία του Τύπου υπονομεύεται από μια σειρά διώξεων και απαγορεύσεων εκ μέρους των ελληνικών αρχών έναντι Ελλήνων και ξένων δημοσιογράφων. Η προαναφερόμενη έκθεση του MFRR σημειώνει επιγραμματικά: «Η δημοσιογραφία γύρω από το Προσφυγικό, με θέματα όπως οι παράνομες επαναπροωθήσεις και άλλες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα με την Ε.Ε., είναι ολοένα και πιο δύσκολη. Οι παραβιάσεις της ελευθερίας του Τύπου συνδέονται με τις προσπάθειες της κυβέρνησης να περιορίσει τη δημόσια κριτική των πολιτικών της, οδηγώντας στην παρεμπόδιση των δημοσιογράφων, με μεθόδους όπως οι αυθαίρετες συλλήψεις και κρατήσεις, η απαγόρευση πρόσβασης, η παρακολούθηση και η παρενόχληση».[15]

Ο Γερμανός δημοσιογράφος Arne Brutner διηγήθηκε την αυθαίρετη κράτησή του από την ελληνική αστυνομία στη Λέσβο: «Κατέβηκα από το αεροπλάνο. Έφτασα στο διαμέρισμα που είχα νοικιάσει και στην πόρτα με περίμεναν αστυνομικοί. Με προσήγαγαν και ξεκίνησε η ανάκριση. Για ποιο λόγο βρίσκομαι στη Λέσβο, ποιούς θα δω, για ποιούς δουλεύω. Κι όλα αυτά με απειλές για διατύπωση κατηγοριών, με κορυφαία την κατασκοπεία». Δεν βρέθηκε κάτι να του προσάψουν, οπότε αφέθηκε τελικά ελεύθερος.[16]

Η έκθεση του MFRR αναφέρει επίσης την προσαγωγή τον Μάιο 2021 του Bram Vermeulen και του συνεργείου του από το ολλανδικό κανάλι VPRO που έκαναν ρεπορτάζ για μια περίπτωση επαναπροώθησης προσφύγων και μεταναστών, καθώς και εκείνη του Γερμανού ρεπόρτερ Tim Lüddeman και της ομάδας του, που φωτογράφιζε εξωτερικά το κέντρο μεταναστών στη Λέσβο τον Νοέμβριο 2021.[17]

Παρομοίως, το MFRR, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (EFJ) και άλλες οργανώσεις είχαν καταγγείλει πως στις 19 Οκτωβρίου 2020, «τα μέλη ενός γερμανικού συνεργείου, που γύριζαν μια ταινία για την κλιματική μετανάστευση στη Σάμο, κρατήθηκαν για επτά ώρες, υποβλήθηκαν σε σωματικό έλεγχο κατόπιν απογύμνωσης και κρατήθηκαν σε φυλακή, χωρίς να τους απαγγελθούν κατηγορίες, ενώ οι αστυνομικοί τούς αρνήθηκαν επανειλημμένα την πρόσβαση σε δικηγόρο». Στην επιστολή τους βεβαίωναν επιπλέον τα εξής: «Δυστυχώς, η υπόθεση αυτή εντάσσεται επίσης σε ένα ευρύτερο μοτίβο εκφοβισμού των ξένων μέσων ενημέρωσης τους τελευταίους μήνες, ιδίως εκείνων που καλύπτουν θέματα που σχετίζονται με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες στην Ελλάδα. Από τη Σάμο έως τη Λέσβο και την Αθήνα, δημοσιογράφοι από διεθνή ΜΜΕ ανέφεραν ότι υποβλήθηκαν σε αυθαίρετους ελέγχους, κρατήσεις, πιέσεις από τις αρχές και εμποδίστηκαν να εισέλθουν σε ορισμένες περιοχές, σε μια, κατά τα λεγόμενά τους, προσπάθεια να αποθαρρυνθούν από τη διεξαγωγή ρεπορτάζ».[18]

Σχετική με την αντιμετώπιση των προσφύγων ήταν και η περίπτωση της Ολλανδής ανταποκρίτριας στην Ελλάδα, Ingeborg Beugel, η οποία κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου στις 9 Νοεμβρίου 2021 κατηγόρησε ευθέως τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη ότι «ψεύδεται» για τις επαναπροωθήσεις μεταναστών που επιχειρεί η ελληνική ακτοφυλακή στο Αιγαίο. Η αντίδραση του πρωθυπουργού ήταν σφοδρή, αρνήθηκε όχι μόνο ότι γίνονται επαναπροωθήσεις, αλλά και ότι οι συνθήκες στα κέντρα κράτησης είναι άσχημες. Τις επόμενες μέρες, η κυβέρνηση και τα δεξιά ΜΜΕ διέβαλαν με κάθε τρόπο τη δημοσιογράφο, ενώ το θέμα βγήκε εκτός ελέγχου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι εκθέσεις τονίζουν πως η Beugel αντιμετώπισε μια εκστρατεία συκοφαντικής δυσφήμισης (smear campaign) και δέχθηκε επίθεση στον δρόμο κοντά στο σπίτι της, ώσπου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα φοβούμενη για την ασφάλειά της.

Τον περασμένο Νοέμβριο εξάλλου, η Εφημερίδα των Συντακτών δημοσίευσε έγγραφα της ΕΥΠ που περιείχαν σήματα παρακολούθησης πολιτών, μεταξύ άλλων ενός Έλληνα δημοσιογράφου, ο οποίος έκανε ρεπορτάζ για την ιστορία ενός 12χρονου πρόσφυγα.[19] Το παιδί, που είχε διαφύγει από τον πόλεμο της Συρίας, διέμενε στο Προαναχωρησιακό Κέντρο Κράτησης Αλλοδαπών της Κω, ενώ μια ζωγραφιά του είχε δημοσιεύσει η γαλλική εφημερίδα Le Monde. Ο δημοσιογράφος Σταύρος Μαλιχούδης αναγνώρισε τον εαυτό του στα έγγραφα της ΕΥΠ και έγραψε ένα κείμενο ρωτώντας πώς ένα 12χρονο παιδί αποτελεί απειλή κατά της εθνικής ασφάλειας.[20] Σε άλλη ανακοίνωσή του, αναρωτιέται «πώς ακριβώς γνωρίζει η ΕΥΠ ποια θέματα ερευνούμε και με ποιες πηγές συνομιλούμε;» και καταλήγει: «Άραγε, σε ποιο πολίτευμα καταγράφει το κράτος τις κινήσεις των δημοσιογράφων;».[21]

Λίγους μήνες αργότερα, τον Απρίλιο 2022, αποκαλύφθηκε η παρακολούθηση με το λογισμικό υποκλοπών Predator του οικονομικού δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη που ερευνούσε υπόθεση παράνομων συναλλαγών μεγάλης ελληνικής τράπεζας.[22] Το δίκτυο ερευνητικών δημοσιογράφων Reporters United δημοσίευσε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία την παρακολούθηση διενεργούσε η ΕΥΠ,[23] κάτι που αρνήθηκε η κυβέρνηση. H διεθνής δημοσιογραφική οργάνωση Committee to Protect Journalists (CPJ) εξέδωσε ανακοίνωση, καλώντας τις ελληνικές αρχές να διερευνήσουν την υπόθεση και να εξασφαλίσουν πως οι δημοσιογράφοι θα μπορούν να προστατεύουν τις πηγές τους και να κάνουν τη δουλειά τους χωρίς τον φόβο παρακολουθήσεων.[24]

Δικαστικές διώξεις

Οι διεθνείς εκθέσεις αναφέρονται επίσης στις δικαστικές διώξεις δημοσιογράφων. Η σωρεία αγωγών για δυσφήμηση αποτελούν ήδη ένα μεγάλο πλήγμα για τους ανθρώπους του Τύπου. Υπάρχουν όμως και οι αγωγές που στοχεύουν στην αποθάρρυνση ή τη διακοπή των ρεπορτάζ που ενοχλούν. Όπως επεσήμανε σε ανακοίνωσή της η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, «μεγάλη ανησυχία προκαλούν οι διώξεις δημοσιογράφων σε υποθέσεις SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation) για έρευνες ή κριτική που έχουν ασκήσει σε ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Στόχος των διώξεων σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ο εκφοβισμός και η ηθική και οικονομική εξόντωση των εναγόμενων δημοσιογράφων. Η αντιμετώπιση της ερευνητικής δημοσιογραφίας ως απειλής, η μη γνωστοποίηση της άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών και οι εκδικητικές μηνύσεις κατά δημοσιογράφων δημιουργούν μεγάλη ανησυχία, όχι μόνο για την παραβίαση των δικαιωμάτων των ιδίων, αλλά πρωτίστως για το μέλλον της Ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα».[25]

Ανάμεσα σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η υπόθεση του εκδότη της εφημερίδας Documento Κώστα Βαξεβάνη και της δικαστικής ρεπόρτερ Γιάννας Παπαδάκου ξεχωρίζει. Εδώ δεν πρόκειται για αγωγή. Στους δύο δημοσιογράφους ασκήθηκε ποινική δίωξη για συμμετοχή σε «συνωμοσία» και «εγκληματική οργάνωση», κατηγορίες που δεν έχουν προηγούμενο και που μπορεί να επιφέρουν 20 χρόνια φυλάκιση. Οι κατηγορίες αφορούν τα ρεπορτάζ τους για το σκάνδαλο Novartis, το οποίο ως γνωστόν η ΝΔ θεωρεί «σκευωρία». Ο Jamie Wiseman του Διεθνούς Ινστιτούτου Τύπου δήλωσε σχετικά στη Le Monde: «Η κατάσταση στην Ελλάδα είναι ανησυχητική. Οι δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν εκφοβισμό μέσα από πολιτικοποιημένες δίκες και η έλλειψη πλουραλισμού στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης είναι ένα πρόβλημα».[26]

Οι αιτιάσεις για πολιτική σκοπιμότητα της δίωξης επιβεβαιώθηκαν όταν ο Κ. Μητσοτάκης από το βήμα της Βουλής χαρακτήρισε τους υπόδικους δημοσιογράφους «υπόκοσμο» και «συμμορία», παραβιάζοντας καταφανώς το τεκμήριο αθωότητας. Ο Επικ. Καθηγητής Νομικής του ΑΠΘ Ακρίτας Καϊδατζής επεσήμανε πως η πράξη του πρωθυπουργού στρεφόταν όχι μόνο κατά της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, αλλά και κατά της ελευθερίας του Τύπου: «Όχι τόσο, και πάντως όχι μόνο, κατά των συγκεκριμένων δημοσιογράφων. Αλλά κυρίως κατά όσων άλλων ασκούν ερευνητική δημοσιογραφία και κριτική, ακόμα και υπερβολική ή άδικη, κατά της εξουσίας. Το μήνυμα προς αυτούς είναι: “Προσέξτε, γιατί θα σας κυνηγήσουμε.” Αυτό είναι το περιβόητο chilling effect».

Δολοφονία και απειλές

Σε αυτό το επιβαρυμένο τοπίο, η δολοφονία του παλαίμαχου αστυνομικού ρεπόρτερ Γιώργου Καραϊβάζ ήταν μια σοκαριστική εξέλιξη. Οι διεθνείς δημοσιογραφικές οργανώσεις καταγράφουν τις δολοφονίες δημοσιογράφων ως το μεγαλύτερο στίγμα για την ελευθερία του Τύπου. Στη χώρα μας όμως, ακόμα και καλοπροαίρετοι δημοσιογράφοι υποτίμησαν τη σημασία της δολοφονίας του Γ. Καραϊβάζ, θεωρώντας πως πρόκειται για «μεμονωμένη περίπτωση». Είναι πράγματι μεμονωμένη: η ερευνητική δημοσιογραφία στην Ελλάδα είναι ισχνή. Το ότι ο δημοσιογράφος που τόλμησε να ερευνήσει το οργανωμένο έγκλημα δολοφονήθηκε, δηλώνει πόσο ναρκοθετημένο είναι το πεδίο. Όπως σημειώνει ο Pavol Szalai, επικεφαλής του Γραφείου ΕΕ/Βαλκανίων των ΔΧΣ, η δολοφονία ενός δημοσιογράφου είναι μια ακραία πράξη λογοκρισίας, ενώ παρακινεί και άλλους στην αυτολογοκρισία.[27] Η αδυναμία (;) της αστυνομίας να εξιχνιάσει το έγκλημα στηλιτεύεται από τους ΡΧΣ ως μια επιπλέον απόδειξη της ελλιπούς προστασίας των δημοσιογράφων στη χώρα μας.

Σε πείσμα όσων υποτίμησαν την αξιοπιστία μιας ΜΚΟ, οι απειλές κατά της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα απασχόλησαν πολλά διεθνή ΜΜΕ, από το Politico[28] έως τη Le Monde[29] και τον Economist.[30] Καιρός είναι να απασχολήσει σοβαρά και την ελληνική κυβέρνηση.

Η Αθηνά Σκουλαρίκη είναι επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Reporters Without Borders / Reporteurs Sans Frontières (RSF), 2022 World Press Freedom Index, «Greece country report», ιστοσελίδα: https://rsf.org/en/country/greece (πρόσβαση 03.05.2022).

[2] Δείτε σχετικά μια ανάλυση των θεμάτων που έθιγε η έκθεση των ΔΧΣ του 2021: Vl. Vlasidis, A. Grammenos, «Freedom of the Press in Greece. Critical analysis of the index of Reporters Without Borders», Friedrich Naumann Foundation, ιστοσελίδα: https://www.freiheit.org/greece/freedom-press-greece (πρόσβαση 07.05.2021).

[3] Media Freedom Rapid Response (MFRR), Controlling the Message: Challenges for independent reporting in Greece, 2021, ιστοσελίδα: https://www.mfrr.eu/controlling-the-message-challenges-for-independent-reporting-in-greece/.

[4] Giannis Oikonomou, ανάρτηση στο facebook, 5 Μαίου 2022, ώρα 10.25 πμ, ιστοσελίδα: https://www.facebook.com/oikonomou/posts/407106237897344/.

[5] Α. Γαλανόπουλος, «Τα ψέματα για την αλήθεια μιας έρευνας», Parallaxi, 7 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://parallaximag.gr/ta-psemata-gia-tin-alitheia-mias-ereynas-139282?fbclid=IwAR2cm8hXtuwC-ZzeimaLEVf9jN4HZaH7IqNby07o1FzwF8aWBKuUq3EOXuM/.

[6] Αntonis Galanopoulos, ανάρτηση στο facebook, 7 Μαΐου 2022, 5.16 μμ.

[7] Α. Περδικόπουλος, «Διαστρέβλωση ευρημάτων έκθεσης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την ελευθερία του Τύπου», Ellinika Hoaxes, ιστοσελίδα: https://www.ellinikahoaxes.gr/2022/05/10/coe-freedom-of-expression-2021-misinformation/ (πρόσβαση 10.05.2022).

[8] «Ανοιχτή συζήτηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη με τον δημοσιογράφο David Ignatius, στο Georgetown University», Ελληνική Δημοκρατία – Πρωθυπουργός, ιστοσελίδα: https://primeminister.gr/2022/05/16/29313 (πρόσβαση 16.05.2022).

[9] Γ. Λιβιτσάνος, «Εξεταστική για Λίστα Πέτσα: Κατατέθηκαν τα πορίσματα των κομμάτων», Vouliwatch, 14 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://vouliwatch.gr/news/article/exetastiki-gia-lista-petsa-katatethikan-ta-porismata-ton-kommaton (14.01.2022).

[10] 2021 Media Pluralism Monitor report, σελ. 71, ιστοσελίδα: https://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/71970/CMPF_MPM2021_final-report_QM-09-21-298-EN-N.pdf?sequence=1&isAllowed=y/.

[11] Αυτ., σελ. 74.

[12] Ενδεικτικά, βλ. St. Papathanassopoulos, «Greece: A Continuous Interplay between Media and Politicians», στο P. Bajomi-Lázár (ed.), Media in Third-Wave Democracies. Southern and Central/Eastern Europe in a Comparative Perspective, Budapest, L’Harmattan, 2017, σ. 75-89· Γ. Πλειός, «Τα ΜΜΕ απέναντι στην κρίση: έντονη υιοθέτηση της λογικής των ελίτ», στο Γ. Πλειός (επιμ.), Η κρίση και τα ΜΜΕ, Αθήνα, Παπαζήσης, 2013· Γ. Παντελάκης, Η χαμένη τιμή της δημοσιογραφίας, Αθήνα, Θεμέλιο, 2018· P. Iosifidis, D Boucas, «Media Policy and Independent Journalism in Greece», Open Society Foundations, 2015, σύνδεσμος: https://openaccess.city.ac.uk/id/eprint/6034/.

[13] «Έλενα Ακρίτα: Παραιτήθηκε από Τα Νέα μετά το “κόψιμο” του κειμένου της», News247, 13 Δεκεμβρίου 2020, ιστοσελίδα: https://www.news247.gr/media/elena-akrita-paraitithike-apo-ta-nea-meta-to-kopsimo-toy-keimenoy-tis.9079253.html/.

[14] MFRR 2021, ό.π., σελ. 22.

[15] Απόσπασμα στο Θ. Καμήλαλης, «Διεθνής έρευνα για την Eλευθερία του Τύπου στην Ελλάδα: Πώς η κυβέρνηση Μητσοτάκη χειραγωγεί την Ενημέρωση», The Press Project, 28 Μαρτίου 2022, ιστοσελίδα: https://thepressproject.gr/diethnis-erevna-gia-tin-eleftheria-tou-typou-stin-ellada-pos-i-kyvernisi-mitsotaki-cheiragogei-tin-enimerosi/.

[16] Γ. Παγούδης, «Πάθη ξένων ρεπόρτερ στη Χίο και τη Λέσβο», Εφημερίδα των Συντακτών, 2 Απριλίου 2021.

[17] MFRR 2021, ό.π., σελ. 14.

[18] «Σάμος: Καταγγελία για σύλληψη και κακοποίηση γερμανικού συνεργείου ντοκιμαντέρ από την αστυνομία», In.gr, 12 Νοεμβρίου 2020, ιστοσελίδα: https://www.in.gr/2020/11/12/greece/samos-kataggelia-gia-syllipsi-kai-kakopoiisi-germanikou-synergeiou-ntokimanter-apo-tin-astynomia/.

[19] Βλ. Δ. Τερζής, «Πολίτες σε καθεστώς παρακολούθησης από την ΕΥΠ», Εφημερίδα των Συντακτών, 14 Νοεμβρίου 2021.

[20] St. Malichoudis, «I am the journalist being watched by the Greek secret service», Reporters United, 17 Νοεμβρίου 2021, ιστοσελίδα: https://www.reportersunited.gr/en/7002/i-am-the-journalist-being-watched-by-the-greek-secret-service/.

[21] «ΕΥΠ/Στην αντεπίθεση οι δημοσιογράφοι που ανακάλυψαν έκπληκτοι ότι παρακολουθούνται», Η Αυγή, 15 Νοεμβρίου 2021.

[22] Τ. Τέλλογλου, Ε. Τριανταφύλλου, «Ποιος παρακολουθούσε το κινητό του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη;», Inside Story, 11 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://insidestory.gr/article/poios-parakoloythoyse-kinito-toy-dimosiografoy-thanasi-koykaki?token=GY46FBOGC1/.

[23] Ν. Λεοντόπουλος, Θ. Χονδρόγιαννος, «Εχθρός του Κράτους: Αποδεικνύουμε ότι η κυβέρνηση Μητσοτάκη παρακολουθούσε τον δημοσιογράφο Θανάση Κουκάκη», Reporters United, 15 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.reportersunited.gr/8646/eyp-koukakis/.

[24] «Greek journalist Thanasis Koukakis targeted by Predator spyware», CPJ, 12 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://cpj.org/2022/04/greek-journalist-thanasis-koukakis-targeted-by-predator-spyware/.

[25] «Παρακολουθήσεις και Διώξεις Δημοσιογράφων: Ανησυχία για το μέλλον της Ελευθερίας του Τύπου», Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, 28 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.hlhr.gr/%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%ba%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%ce%b8%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b4%ce%b9%cf%8e%ce%be%ce%b5%ce%b9%cf%82-%ce%b4%ce%b7%ce%bc%ce%bf%cf%83%ce%b9%ce%bf/.

[26] M. Rafenberg, «Ouverture en Grèce du procès des journalistes à l’origine du scandale Novartis», Le Monde, 28 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.lemonde.fr/international/article/2022/01/28/ouverture-en-grece-du-proces-des-journalistes-a-l-origine-du-scandale-novartis_6111350_3210.html/.

[27] «Τώρα θέλουν να φιμώσουν και τους “Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα”», Εφημερίδα των Συντακτών, 5 Μαΐου 2022.

[28] C. Gijs, «Greece is worst EU country for media freedom, report says», Politico, 3 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.politico.eu/article/greece-worst-eu-country-for-media-freedom-in-world-press-freedom-index/.

[29] M. Rafenberg, «The worrying decline of press freedom in Greece», Le Monde, 15 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.lemonde.fr/en/international/article/2022/05/15/the-worrying-decline-of-press-freedom-in-greece_5983579_4.html/.

[30] «Rows over press freedom overshadow Greece’s recent achievements», The Economist, 19 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.economist.com/europe/2022/05/19/rows-over-press-freedom-overshadow-greeces-recent-achievements/.

Η (ΑΝ)ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ:

ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΥΘΥΝΕΣ

Τχ. 155-156

Αθηνά Σκουλαρίκη

Οι διεθνείς εκθέσεις

«Η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα υπέστη σοβαρά πλήγματα το 2021 και το 2022», διαπίστωνε η Έκθεση των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (ΔΧΣ) που δημοσιεύτηκε στις 3 Μαΐου, προκαλώντας τη σφοδρή αντίδραση της κυβέρνησης. Η Ελλάδα κατρακύλησε σε μόλις δύο έτη από την 65η θέση διεθνώς το 2020, στην 70η το 2021 και, σημειώνοντας μια θεαματική πτώση 38 μονάδων, στην 108η μεταξύ 180 το 2022, τελευταία από όλες τις χώρες της ΕΕ και κάτω από πολλές άλλων ηπείρων.[1] [πίνακας 1α & 1β] Μια τέτοια κατάταξη εύλογα εκπλήσσει, όμως όχι τόσο όσους παρακολουθούν συστηματικά τις εξελίξεις στα ελληνικά ΜΜΕ τα τελευταία χρόνια.[2]

Τον Δεκέμβριο 2021 είχε προηγηθεί άλλη έκθεση με τίτλο «Ελέγχοντας το μήνυμα: Οι προκλήσεις της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας στην Ελλάδα», την οποία συνυπέγραψαν έξι διεθνείς δημοσιογραφικές οργανώσεις, υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Ελευθερία του Τύπου και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ECPMF). Η ειδική έκθεση για την Ελλάδα δημοσιεύτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Media Freedom Rapid Response (MFRR) που στοχεύει στην ανάδειξη περιπτώσεων που απαιτούν προσοχή και άμεση παρέμβαση.[3]

Οι εκθέσεις στηλιτεύουν τη στενή σχέση πολιτικής και δημοσιογραφικής εξουσίας, τη συγκέντρωση των μεγάλων ομίλων ΜΜΕ στα χέρια λίγων επιχειρηματιών με οικονομικά συμφέροντα πέραν του χώρου των εκδόσεων και ισχυρές πολιτικές διασυνδέσεις, τις πιέσεις που ασκούνται στους δημοσιογράφους από την ιδιοκτησία, τη βία που δέχονται ρεπόρτερ από την αστυνομία κατά την κάλυψη διαδηλώσεων, τις επιθέσεις εναντίον ΜΜΕ και δημοσιογράφων από ακροδεξιές και ακροαριστερές ομάδες, τις απαγορεύσεις και διώξεις έναντι Ελλήνων και διεθνών δημοσιογράφων που καλύπτουν το προσφυγικό, το νόμο 4855/2021 άρθρο 191 που ποινικοποιεί τις (ασαφώς οριζόμενες) ψευδείς ειδήσεις, την ποινική δίωξη των Βαξεβάνη και Παπαδάκου για την αποκάλυψη της υπόθεσης Novartis, και το χειρότερο, τη δολοφονία του Γιώργου Καραϊβάζ και τις απειλές κατά της ζωής άλλων δημοσιογράφων. Οι ΔΧΣ κατήγγειλαν μάλιστα την έλλειψη βούλησης από την ελληνική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών.

Κυβέρνηση: απαξίωση και παραπληροφόρηση

Η απάντηση του κυβερνητικού εκπροσώπου και του ίδιου του πρωθυπουργού, αντί να κατευνάσει τις ανησυχίες των διεθνών οργανώσεων, έριξε λάδι στη φωτιά. Ο κ. Οικονόμου αμφισβήτησε τη μεθοδολογία της έκθεσης των ΔΧΣ και έστειλε επιστολή διαμαρτυρίας στην οργάνωση.[4] Ο Κυριάκος Μητσοτάκης αναφέρθηκε υποτιμητικά σε «μια γαλλική ΜΚΟ», ενώ πρόκειται για μια διεθνώς καταξιωμένη οργάνωση που έχει συμβουλευτικό ρόλο στον ΟΗΕ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η ιστοσελίδα του Ευρωκοινοβουλίου αναπαρήγαγε τον χάρτη των ΔΧΣ με τη διεθνή κατάταξη της ελευθερίας του Τύπου σχολιάζοντας την κακή θέση της Ελλάδας, αλλά η ανάρτηση την επόμενη μέρα εξαφανίστηκε, δίνοντας λαβή σε εικασίες για άνωθεν παρέμβαση. Παράλληλα, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος επικαλέστηκε την έκθεση Media Pluralism Monitor 2021, υποστηρίζοντας πως κατέτασσε την Ελλάδα στο μέσο όρο των χωρών της ΕΕ (ενώ στην έκθεση δεν υπήρχε μέτρηση), και αναρτώντας έναν πίνακα που αναφερόταν στον μιντιακό εγγραμματισμό και όχι στο ζήτημα της ελευθερίας του Τύπου.[5] Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα και αναλυτική έκθεση, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω, καθώς αν και βασίζεται σε στοιχεία προ του 2021, επιβεβαιώνει τα προβλήματα που διαπιστώνουν και οι άλλες εκθέσεις. Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις γύρω από τα πορίσματα της εν λόγω έκθεσης, εμφανιζόμενης μάλιστα ως «έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης», κυκλοφόρησαν πάραυτα σε όλα τα ΜΜΕ και στο διαδίκτυο, από επώνυμους και ανώνυμους φιλοκυβερνητικούς λογαριασμούς. Αντίθετα, οι περισσότερες εφημερίδες δεν είχαν καν αναφερθεί στην έκθεση των ΔΧΣ.

Όμως η υπόθεση αυτή είχε και άλλη συνιστώσα που αναδεικνύει περίτρανα το πόσο κατευθυνόμενος είναι συχνά ο Τύπος στην Ελλάδα. Όπως παρατήρησε ο πολιτικός επιστήμονας Αντώνης Γαλανόπουλος, την ίδια μέρα δημοσιεύτηκαν σε πολλές ειδησιογραφικές ιστοσελίδες (ieidiseis.gr, Skai.gr, protothema.gr κ.α.) «μια σειρά πανομοιότυπων άρθρων, με τις ίδιες εκφράσεις και την ίδια στόχευση: να διαψεύσουν την έκθεση των “Δημοσιογράφων χωρίς Σύνορα.” Όλα τα άρθρα copy paste, ανυπόγραφα και χωρίς αναφορά σε κάποια πηγή».[6] Στη συνέχεια, διαπίστωσε πως οι ιστοσελίδες αυτές αντέγραφαν αυτολεξεί ένα tweet του Γενικού Γραμματέα της Βουλής Γιώργου Μυλωνάκη, με τον παραπλανητικό τίτλο: «Ελευθερία του Τύπου: Η Ελλάδα ψηλότερα από πολλές ευρωπαϊκές χώρες». Αργότερα και τα ελληνικά hoaxes ανέλυσαν λεπτομερώς τη διαστρέβλωση της έκθεσης του Media Pluralism Monitor από τα εν λόγω άρθρα και από τις αναρτήσεις των Γ. Οικονόμου και Γ. Μυλωνάκη.[7]

Η πολιτική εξάρτηση των ΜΜΕ

«Είμαστε μια ελεύθερη δημοκρατία. Αν κοιτάξετε απλά τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στην Ελλάδα, θα καταλάβετε ότι οι περισσότερες από αυτές τις εφημερίδες μάς ασκούν δριμεία κριτική», δήλωσε ο πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης όταν ο αμερικανός δημοσιογράφος David Ignatius τον ρώτησε σχετικά με την ελευθερία του Τύπου.[8] Ας δούμε προσεκτικά αυτόν τον ισχυρισμό. Ο πρωθυπουργός φρόντισε να μην αναφερθεί στα τηλεοπτικά κανάλια, τα οποία είναι όλα φιλοκυβερνητικά. Επέλεξε να αναφερθεί στις εφημερίδες που διατηρούν μια στοιχειώδη πολυφωνία, αν και με τη δραματική μείωση της κυκλοφορίας τους την τελευταία δεκαετία, η επιρροή τους είναι πολύ ασθενέστερη.

Σχετική με την περιορισμένη πολυφωνία των ΜΜΕ, είναι και η έτερη καταγγελία των ΔΧΣ που αφορά τη λεγόμενη «λίστα Πέτσα»: η κυβέρνηση χρηματοδότησε με 20 εκατομμύρια ευρώ τα ΜΜΕ εν μέσω πανδημίας, εκ των οποίων οι εφημερίδες της αντιπολίτευσης πήραν από ελάχιστα έως τίποτα. Όπως αναφέρουν τα πορίσματα της αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ & ΚΙΝΑΛ) στην εξεταστική επιτροπή της Βουλής, τα κριτήρια της χρηματοδότησης ήταν αδιαφανή και ασαφή.[9]

Η προαναφερθείσα έκθεση Media Pluralism Monitor 2021, την οποία επικαλέστηκε η ελληνική κυβέρνηση, κατέγραφε την Ελλάδα ανάμεσα στις χώρες όπου η πολιτική ανεξαρτησία των ΜΜΕ βρίσκεται υπό μεγάλο κίνδυνο (high risk).[10] [Πίνακας 2] Τα κριτήρια ήταν η σύγκρουση συμφερόντων, ο πολιτικός έλεγχος των ΜΜΕ και ο πολιτικός έλεγχος των Πρακτορείων ειδήσεων. Το ίδιο κακή ήταν η κατάταξη της Ελλάδας και ως προς την ανεξαρτησία των συντακτών απέναντι στις πιέσεις της ιδιοκτησίας και τις πολιτικές παρεμβάσεις.[11] [Πίνακας 3]

Το πρόβλημα της κομματικοποίησης και της πολιτικής πόλωσης του ελληνικού Τύπου δεν είναι βέβαια καινούριο.[12] Δεν φαίνεται όμως και να διορθώνεται, ενώ η εξαφάνιση των παραδοσιακών εκδοτών και η δεκαετία της οικονομικής κρίσης έπληξαν σοβαρά την αυτάρκεια και την αξιοπιστία των Μέσων. Εντωμεταξύ, η εξάρτηση πολλών επιχειρήσεων ΜΜΕ από την κρατική διαφήμιση, τα πολιτικά συμφέροντα των ιδιοκτητών και η κοινωνική ώσμωση της δημοσιογραφικής και της πολιτικής ελίτ διαιωνίζονται. Η στενή σχέση εκδοτών/διευθυντών με την πολιτική εξουσία δεν επηρεάζει μόνο τη γενική πολιτική γραμμή των ΜΜΕ. Συνεπάγεται πιέσεις στους δημοσιογράφους, οι οποίοι αν δεν ευθυγραμμιστούν με τις επιλογές της ιδιοκτησίας, κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους. Με δεδομένο το καθεστώς επισφάλειας το οποίο επικρατεί στον χώρο την τελευταία δεκαετία, οι πιέσεις συνήθως πιάνουν τόπο. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση της Έλενας Ακρίτα που είχε την πολυτέλεια να παραιτηθεί όταν Τα Νέα «έκοψαν» το κείμενό της, το οποίο ασκούσε κριτική στις κατασκευασμένες ειδήσεις περί της «βίλας Τσίπρα».[13]

Στα συμπεράσματά της, η έκθεση του MFRR διαπιστώνει πως «οι ειδήσεις που είναι άβολες ή μη κολακευτικές για την κυβέρνηση, μερικές από τις οποίες περιλαμβάνουν ειδήσεις για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν αναφέρονται σε πολλά από τα ΜΜΕ», γεγονός που δυσχεραίνει την ενημέρωση του κοινού και επηρεάζει τη συμμετοχή τους στη δημοκρατική διαδικασία. Τονίζει μάλιστα πως «η κρίση έχει γίνει βαθύτερη ως αποτέλεσμα της εμμονής της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας με το να ελέγχει το μήνυμα, όπως ακούσαμε ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια αυτής της διερευνητικής αποστολής».[14]

Απαγορεύσεις, προσαγωγές και παρακολουθήσεις

Πέραν των παραπάνω, η ελευθερία του Τύπου υπονομεύεται από μια σειρά διώξεων και απαγορεύσεων εκ μέρους των ελληνικών αρχών έναντι Ελλήνων και ξένων δημοσιογράφων. Η προαναφερόμενη έκθεση του MFRR σημειώνει επιγραμματικά: «Η δημοσιογραφία γύρω από το Προσφυγικό, με θέματα όπως οι παράνομες επαναπροωθήσεις και άλλες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα σύνορα με την Ε.Ε., είναι ολοένα και πιο δύσκολη. Οι παραβιάσεις της ελευθερίας του Τύπου συνδέονται με τις προσπάθειες της κυβέρνησης να περιορίσει τη δημόσια κριτική των πολιτικών της, οδηγώντας στην παρεμπόδιση των δημοσιογράφων, με μεθόδους όπως οι αυθαίρετες συλλήψεις και κρατήσεις, η απαγόρευση πρόσβασης, η παρακολούθηση και η παρενόχληση».[15]

Ο Γερμανός δημοσιογράφος Arne Brutner διηγήθηκε την αυθαίρετη κράτησή του από την ελληνική αστυνομία στη Λέσβο: «Κατέβηκα από το αεροπλάνο. Έφτασα στο διαμέρισμα που είχα νοικιάσει και στην πόρτα με περίμεναν αστυνομικοί. Με προσήγαγαν και ξεκίνησε η ανάκριση. Για ποιο λόγο βρίσκομαι στη Λέσβο, ποιούς θα δω, για ποιούς δουλεύω. Κι όλα αυτά με απειλές για διατύπωση κατηγοριών, με κορυφαία την κατασκοπεία». Δεν βρέθηκε κάτι να του προσάψουν, οπότε αφέθηκε τελικά ελεύθερος.[16]

Η έκθεση του MFRR αναφέρει επίσης την προσαγωγή τον Μάιο 2021 του Bram Vermeulen και του συνεργείου του από το ολλανδικό κανάλι VPRO που έκαναν ρεπορτάζ για μια περίπτωση επαναπροώθησης προσφύγων και μεταναστών, καθώς και εκείνη του Γερμανού ρεπόρτερ Tim Lüddeman και της ομάδας του, που φωτογράφιζε εξωτερικά το κέντρο μεταναστών στη Λέσβο τον Νοέμβριο 2021.[17]

Παρομοίως, το MFRR, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (EFJ) και άλλες οργανώσεις είχαν καταγγείλει πως στις 19 Οκτωβρίου 2020, «τα μέλη ενός γερμανικού συνεργείου, που γύριζαν μια ταινία για την κλιματική μετανάστευση στη Σάμο, κρατήθηκαν για επτά ώρες, υποβλήθηκαν σε σωματικό έλεγχο κατόπιν απογύμνωσης και κρατήθηκαν σε φυλακή, χωρίς να τους απαγγελθούν κατηγορίες, ενώ οι αστυνομικοί τούς αρνήθηκαν επανειλημμένα την πρόσβαση σε δικηγόρο». Στην επιστολή τους βεβαίωναν επιπλέον τα εξής: «Δυστυχώς, η υπόθεση αυτή εντάσσεται επίσης σε ένα ευρύτερο μοτίβο εκφοβισμού των ξένων μέσων ενημέρωσης τους τελευταίους μήνες, ιδίως εκείνων που καλύπτουν θέματα που σχετίζονται με τους πρόσφυγες και τους μετανάστες στην Ελλάδα. Από τη Σάμο έως τη Λέσβο και την Αθήνα, δημοσιογράφοι από διεθνή ΜΜΕ ανέφεραν ότι υποβλήθηκαν σε αυθαίρετους ελέγχους, κρατήσεις, πιέσεις από τις αρχές και εμποδίστηκαν να εισέλθουν σε ορισμένες περιοχές, σε μια, κατά τα λεγόμενά τους, προσπάθεια να αποθαρρυνθούν από τη διεξαγωγή ρεπορτάζ».[18]

Σχετική με την αντιμετώπιση των προσφύγων ήταν και η περίπτωση της Ολλανδής ανταποκρίτριας στην Ελλάδα, Ingeborg Beugel, η οποία κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου στις 9 Νοεμβρίου 2021 κατηγόρησε ευθέως τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη ότι «ψεύδεται» για τις επαναπροωθήσεις μεταναστών που επιχειρεί η ελληνική ακτοφυλακή στο Αιγαίο. Η αντίδραση του πρωθυπουργού ήταν σφοδρή, αρνήθηκε όχι μόνο ότι γίνονται επαναπροωθήσεις, αλλά και ότι οι συνθήκες στα κέντρα κράτησης είναι άσχημες. Τις επόμενες μέρες, η κυβέρνηση και τα δεξιά ΜΜΕ διέβαλαν με κάθε τρόπο τη δημοσιογράφο, ενώ το θέμα βγήκε εκτός ελέγχου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι εκθέσεις τονίζουν πως η Beugel αντιμετώπισε μια εκστρατεία συκοφαντικής δυσφήμισης (smear campaign) και δέχθηκε επίθεση στον δρόμο κοντά στο σπίτι της, ώσπου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα φοβούμενη για την ασφάλειά της.

Τον περασμένο Νοέμβριο εξάλλου, η Εφημερίδα των Συντακτών δημοσίευσε έγγραφα της ΕΥΠ που περιείχαν σήματα παρακολούθησης πολιτών, μεταξύ άλλων ενός Έλληνα δημοσιογράφου, ο οποίος έκανε ρεπορτάζ για την ιστορία ενός 12χρονου πρόσφυγα.[19] Το παιδί, που είχε διαφύγει από τον πόλεμο της Συρίας, διέμενε στο Προαναχωρησιακό Κέντρο Κράτησης Αλλοδαπών της Κω, ενώ μια ζωγραφιά του είχε δημοσιεύσει η γαλλική εφημερίδα Le Monde. Ο δημοσιογράφος Σταύρος Μαλιχούδης αναγνώρισε τον εαυτό του στα έγγραφα της ΕΥΠ και έγραψε ένα κείμενο ρωτώντας πώς ένα 12χρονο παιδί αποτελεί απειλή κατά της εθνικής ασφάλειας.[20] Σε άλλη ανακοίνωσή του, αναρωτιέται «πώς ακριβώς γνωρίζει η ΕΥΠ ποια θέματα ερευνούμε και με ποιες πηγές συνομιλούμε;» και καταλήγει: «Άραγε, σε ποιο πολίτευμα καταγράφει το κράτος τις κινήσεις των δημοσιογράφων;».[21]

Λίγους μήνες αργότερα, τον Απρίλιο 2022, αποκαλύφθηκε η παρακολούθηση με το λογισμικό υποκλοπών Predator του οικονομικού δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη που ερευνούσε υπόθεση παράνομων συναλλαγών μεγάλης ελληνικής τράπεζας.[22] Το δίκτυο ερευνητικών δημοσιογράφων Reporters United δημοσίευσε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία την παρακολούθηση διενεργούσε η ΕΥΠ,[23] κάτι που αρνήθηκε η κυβέρνηση. H διεθνής δημοσιογραφική οργάνωση Committee to Protect Journalists (CPJ) εξέδωσε ανακοίνωση, καλώντας τις ελληνικές αρχές να διερευνήσουν την υπόθεση και να εξασφαλίσουν πως οι δημοσιογράφοι θα μπορούν να προστατεύουν τις πηγές τους και να κάνουν τη δουλειά τους χωρίς τον φόβο παρακολουθήσεων.[24]

Δικαστικές διώξεις

Οι διεθνείς εκθέσεις αναφέρονται επίσης στις δικαστικές διώξεις δημοσιογράφων. Η σωρεία αγωγών για δυσφήμηση αποτελούν ήδη ένα μεγάλο πλήγμα για τους ανθρώπους του Τύπου. Υπάρχουν όμως και οι αγωγές που στοχεύουν στην αποθάρρυνση ή τη διακοπή των ρεπορτάζ που ενοχλούν. Όπως επεσήμανε σε ανακοίνωσή της η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, «μεγάλη ανησυχία προκαλούν οι διώξεις δημοσιογράφων σε υποθέσεις SLAPP (Strategic Lawsuit Against Public Participation) για έρευνες ή κριτική που έχουν ασκήσει σε ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Στόχος των διώξεων σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ο εκφοβισμός και η ηθική και οικονομική εξόντωση των εναγόμενων δημοσιογράφων. Η αντιμετώπιση της ερευνητικής δημοσιογραφίας ως απειλής, η μη γνωστοποίηση της άρσης του απορρήτου των επικοινωνιών και οι εκδικητικές μηνύσεις κατά δημοσιογράφων δημιουργούν μεγάλη ανησυχία, όχι μόνο για την παραβίαση των δικαιωμάτων των ιδίων, αλλά πρωτίστως για το μέλλον της Ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα».[25]

Ανάμεσα σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η υπόθεση του εκδότη της εφημερίδας Documento Κώστα Βαξεβάνη και της δικαστικής ρεπόρτερ Γιάννας Παπαδάκου ξεχωρίζει. Εδώ δεν πρόκειται για αγωγή. Στους δύο δημοσιογράφους ασκήθηκε ποινική δίωξη για συμμετοχή σε «συνωμοσία» και «εγκληματική οργάνωση», κατηγορίες που δεν έχουν προηγούμενο και που μπορεί να επιφέρουν 20 χρόνια φυλάκιση. Οι κατηγορίες αφορούν τα ρεπορτάζ τους για το σκάνδαλο Novartis, το οποίο ως γνωστόν η ΝΔ θεωρεί «σκευωρία». Ο Jamie Wiseman του Διεθνούς Ινστιτούτου Τύπου δήλωσε σχετικά στη Le Monde: «Η κατάσταση στην Ελλάδα είναι ανησυχητική. Οι δημοσιογράφοι αντιμετωπίζουν εκφοβισμό μέσα από πολιτικοποιημένες δίκες και η έλλειψη πλουραλισμού στο τοπίο των μέσων ενημέρωσης είναι ένα πρόβλημα».[26]

Οι αιτιάσεις για πολιτική σκοπιμότητα της δίωξης επιβεβαιώθηκαν όταν ο Κ. Μητσοτάκης από το βήμα της Βουλής χαρακτήρισε τους υπόδικους δημοσιογράφους «υπόκοσμο» και «συμμορία», παραβιάζοντας καταφανώς το τεκμήριο αθωότητας. Ο Επικ. Καθηγητής Νομικής του ΑΠΘ Ακρίτας Καϊδατζής επεσήμανε πως η πράξη του πρωθυπουργού στρεφόταν όχι μόνο κατά της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, αλλά και κατά της ελευθερίας του Τύπου: «Όχι τόσο, και πάντως όχι μόνο, κατά των συγκεκριμένων δημοσιογράφων. Αλλά κυρίως κατά όσων άλλων ασκούν ερευνητική δημοσιογραφία και κριτική, ακόμα και υπερβολική ή άδικη, κατά της εξουσίας. Το μήνυμα προς αυτούς είναι: “Προσέξτε, γιατί θα σας κυνηγήσουμε.” Αυτό είναι το περιβόητο chilling effect».

Δολοφονία και απειλές

Σε αυτό το επιβαρυμένο τοπίο, η δολοφονία του παλαίμαχου αστυνομικού ρεπόρτερ Γιώργου Καραϊβάζ ήταν μια σοκαριστική εξέλιξη. Οι διεθνείς δημοσιογραφικές οργανώσεις καταγράφουν τις δολοφονίες δημοσιογράφων ως το μεγαλύτερο στίγμα για την ελευθερία του Τύπου. Στη χώρα μας όμως, ακόμα και καλοπροαίρετοι δημοσιογράφοι υποτίμησαν τη σημασία της δολοφονίας του Γ. Καραϊβάζ, θεωρώντας πως πρόκειται για «μεμονωμένη περίπτωση». Είναι πράγματι μεμονωμένη: η ερευνητική δημοσιογραφία στην Ελλάδα είναι ισχνή. Το ότι ο δημοσιογράφος που τόλμησε να ερευνήσει το οργανωμένο έγκλημα δολοφονήθηκε, δηλώνει πόσο ναρκοθετημένο είναι το πεδίο. Όπως σημειώνει ο Pavol Szalai, επικεφαλής του Γραφείου ΕΕ/Βαλκανίων των ΔΧΣ, η δολοφονία ενός δημοσιογράφου είναι μια ακραία πράξη λογοκρισίας, ενώ παρακινεί και άλλους στην αυτολογοκρισία.[27] Η αδυναμία (;) της αστυνομίας να εξιχνιάσει το έγκλημα στηλιτεύεται από τους ΡΧΣ ως μια επιπλέον απόδειξη της ελλιπούς προστασίας των δημοσιογράφων στη χώρα μας.

Σε πείσμα όσων υποτίμησαν την αξιοπιστία μιας ΜΚΟ, οι απειλές κατά της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα απασχόλησαν πολλά διεθνή ΜΜΕ, από το Politico[28] έως τη Le Monde[29] και τον Economist.[30] Καιρός είναι να απασχολήσει σοβαρά και την ελληνική κυβέρνηση.

Η Αθηνά Σκουλαρίκη είναι επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Reporters Without Borders / Reporteurs Sans Frontières (RSF), 2022 World Press Freedom Index, «Greece country report», ιστοσελίδα: https://rsf.org/en/country/greece (πρόσβαση 03.05.2022).

[2] Δείτε σχετικά μια ανάλυση των θεμάτων που έθιγε η έκθεση των ΔΧΣ του 2021: Vl. Vlasidis, A. Grammenos, «Freedom of the Press in Greece. Critical analysis of the index of Reporters Without Borders», Friedrich Naumann Foundation, ιστοσελίδα: https://www.freiheit.org/greece/freedom-press-greece (πρόσβαση 07.05.2021).

[3] Media Freedom Rapid Response (MFRR), Controlling the Message: Challenges for independent reporting in Greece, 2021, ιστοσελίδα: https://www.mfrr.eu/controlling-the-message-challenges-for-independent-reporting-in-greece/.

[4] Giannis Oikonomou, ανάρτηση στο facebook, 5 Μαίου 2022, ώρα 10.25 πμ, ιστοσελίδα: https://www.facebook.com/oikonomou/posts/407106237897344/.

[5] Α. Γαλανόπουλος, «Τα ψέματα για την αλήθεια μιας έρευνας», Parallaxi, 7 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://parallaximag.gr/ta-psemata-gia-tin-alitheia-mias-ereynas-139282?fbclid=IwAR2cm8hXtuwC-ZzeimaLEVf9jN4HZaH7IqNby07o1FzwF8aWBKuUq3EOXuM/.

[6] Αntonis Galanopoulos, ανάρτηση στο facebook, 7 Μαΐου 2022, 5.16 μμ.

[7] Α. Περδικόπουλος, «Διαστρέβλωση ευρημάτων έκθεσης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την ελευθερία του Τύπου», Ellinika Hoaxes, ιστοσελίδα: https://www.ellinikahoaxes.gr/2022/05/10/coe-freedom-of-expression-2021-misinformation/ (πρόσβαση 10.05.2022).

[8] «Ανοιχτή συζήτηση του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη με τον δημοσιογράφο David Ignatius, στο Georgetown University», Ελληνική Δημοκρατία – Πρωθυπουργός, ιστοσελίδα: https://primeminister.gr/2022/05/16/29313 (πρόσβαση 16.05.2022).

[9] Γ. Λιβιτσάνος, «Εξεταστική για Λίστα Πέτσα: Κατατέθηκαν τα πορίσματα των κομμάτων», Vouliwatch, 14 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://vouliwatch.gr/news/article/exetastiki-gia-lista-petsa-katatethikan-ta-porismata-ton-kommaton (14.01.2022).

[10] 2021 Media Pluralism Monitor report, σελ. 71, ιστοσελίδα: https://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/71970/CMPF_MPM2021_final-report_QM-09-21-298-EN-N.pdf?sequence=1&isAllowed=y/.

[11] Αυτ., σελ. 74.

[12] Ενδεικτικά, βλ. St. Papathanassopoulos, «Greece: A Continuous Interplay between Media and Politicians», στο P. Bajomi-Lázár (ed.), Media in Third-Wave Democracies. Southern and Central/Eastern Europe in a Comparative Perspective, Budapest, L’Harmattan, 2017, σ. 75-89· Γ. Πλειός, «Τα ΜΜΕ απέναντι στην κρίση: έντονη υιοθέτηση της λογικής των ελίτ», στο Γ. Πλειός (επιμ.), Η κρίση και τα ΜΜΕ, Αθήνα, Παπαζήσης, 2013· Γ. Παντελάκης, Η χαμένη τιμή της δημοσιογραφίας, Αθήνα, Θεμέλιο, 2018· P. Iosifidis, D Boucas, «Media Policy and Independent Journalism in Greece», Open Society Foundations, 2015, σύνδεσμος: https://openaccess.city.ac.uk/id/eprint/6034/.

[13] «Έλενα Ακρίτα: Παραιτήθηκε από Τα Νέα μετά το “κόψιμο” του κειμένου της», News247, 13 Δεκεμβρίου 2020, ιστοσελίδα: https://www.news247.gr/media/elena-akrita-paraitithike-apo-ta-nea-meta-to-kopsimo-toy-keimenoy-tis.9079253.html/.

[14] MFRR 2021, ό.π., σελ. 22.

[15] Απόσπασμα στο Θ. Καμήλαλης, «Διεθνής έρευνα για την Eλευθερία του Τύπου στην Ελλάδα: Πώς η κυβέρνηση Μητσοτάκη χειραγωγεί την Ενημέρωση», The Press Project, 28 Μαρτίου 2022, ιστοσελίδα: https://thepressproject.gr/diethnis-erevna-gia-tin-eleftheria-tou-typou-stin-ellada-pos-i-kyvernisi-mitsotaki-cheiragogei-tin-enimerosi/.

[16] Γ. Παγούδης, «Πάθη ξένων ρεπόρτερ στη Χίο και τη Λέσβο», Εφημερίδα των Συντακτών, 2 Απριλίου 2021.

[17] MFRR 2021, ό.π., σελ. 14.

[18] «Σάμος: Καταγγελία για σύλληψη και κακοποίηση γερμανικού συνεργείου ντοκιμαντέρ από την αστυνομία», In.gr, 12 Νοεμβρίου 2020, ιστοσελίδα: https://www.in.gr/2020/11/12/greece/samos-kataggelia-gia-syllipsi-kai-kakopoiisi-germanikou-synergeiou-ntokimanter-apo-tin-astynomia/.

[19] Βλ. Δ. Τερζής, «Πολίτες σε καθεστώς παρακολούθησης από την ΕΥΠ», Εφημερίδα των Συντακτών, 14 Νοεμβρίου 2021.

[20] St. Malichoudis, «I am the journalist being watched by the Greek secret service», Reporters United, 17 Νοεμβρίου 2021, ιστοσελίδα: https://www.reportersunited.gr/en/7002/i-am-the-journalist-being-watched-by-the-greek-secret-service/.

[21] «ΕΥΠ/Στην αντεπίθεση οι δημοσιογράφοι που ανακάλυψαν έκπληκτοι ότι παρακολουθούνται», Η Αυγή, 15 Νοεμβρίου 2021.

[22] Τ. Τέλλογλου, Ε. Τριανταφύλλου, «Ποιος παρακολουθούσε το κινητό του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη;», Inside Story, 11 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://insidestory.gr/article/poios-parakoloythoyse-kinito-toy-dimosiografoy-thanasi-koykaki?token=GY46FBOGC1/.

[23] Ν. Λεοντόπουλος, Θ. Χονδρόγιαννος, «Εχθρός του Κράτους: Αποδεικνύουμε ότι η κυβέρνηση Μητσοτάκη παρακολουθούσε τον δημοσιογράφο Θανάση Κουκάκη», Reporters United, 15 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.reportersunited.gr/8646/eyp-koukakis/.

[24] «Greek journalist Thanasis Koukakis targeted by Predator spyware», CPJ, 12 Απριλίου 2022, ιστοσελίδα: https://cpj.org/2022/04/greek-journalist-thanasis-koukakis-targeted-by-predator-spyware/.

[25] «Παρακολουθήσεις και Διώξεις Δημοσιογράφων: Ανησυχία για το μέλλον της Ελευθερίας του Τύπου», Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, 28 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.hlhr.gr/%cf%80%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%ba%ce%bf%ce%bb%ce%bf%cf%85%ce%b8%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b4%ce%b9%cf%8e%ce%be%ce%b5%ce%b9%cf%82-%ce%b4%ce%b7%ce%bc%ce%bf%cf%83%ce%b9%ce%bf/.

[26] M. Rafenberg, «Ouverture en Grèce du procès des journalistes à l’origine du scandale Novartis», Le Monde, 28 Ιανουαρίου 2022, ιστοσελίδα: https://www.lemonde.fr/international/article/2022/01/28/ouverture-en-grece-du-proces-des-journalistes-a-l-origine-du-scandale-novartis_6111350_3210.html/.

[27] «Τώρα θέλουν να φιμώσουν και τους “Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα”», Εφημερίδα των Συντακτών, 5 Μαΐου 2022.

[28] C. Gijs, «Greece is worst EU country for media freedom, report says», Politico, 3 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.politico.eu/article/greece-worst-eu-country-for-media-freedom-in-world-press-freedom-index/.

[29] M. Rafenberg, «The worrying decline of press freedom in Greece», Le Monde, 15 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.lemonde.fr/en/international/article/2022/05/15/the-worrying-decline-of-press-freedom-in-greece_5983579_4.html/.

[30] «Rows over press freedom overshadow Greece’s recent achievements», The Economist, 19 Μαΐου 2022, ιστοσελίδα: https://www.economist.com/europe/2022/05/19/rows-over-press-freedom-overshadow-greeces-recent-achievements/.