Γιώργος Κατσαμπέκης
τχ. 127, σ. 63-74
Μήπως βιαστήκαμε να τον θάψουμε;
Μετά την ήττα του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 2004 δεν ήταν λίγοι εκείνοι που βιάστηκαν να θάψουν τον «εκσυγχρονισμό». Για παράδειγμα, ο Χρήστος Λυριντζής, σε μια κατά τα λοιπά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυσή του, έγραφε πως ο εκσυγχρονισμός «απέτυχε να γίνει ηγεμονικό σχέδιο» και «το 2004 σχεδόν εξαφανίστηκε από την πολιτική σκηνή».[2] Παρόμοιες απόψεις, με ακόμα μεγαλύτερη βεβαιότητα και οξύτητα, έχει υποστηρίξει σε βιβλίο του και ο σημερινός βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, Γιώργος Σταθάκης.[3] Και δεν ήταν βέβαια οι μόνοι. Φαίνεται, για πολλούς διανοούμενους, ακαδημαϊκούς, δημοσιολόγους, αλλά και απλούς πολίτες, πως ο «εκσυγχρονισμός» χάθηκε μαζί με την εκλογική ήττα του πολιτικού του φορέα και την απόσυρση από την ενεργό πολιτική δράση του φυσικού του ηγέτη, Κώστα Σημίτη. Και χάθηκε μάλιστα χωρίς να αφήσει πίσω του κάποιο αξιοσημείωτο νοοτροπιακό, ιδεολογικό, πολιτικό ή άλλο ίχνος στο συλλογικό φαντασιακό της ελληνικής κοινωνίας· χωρίς να αγγίξει τη ραχοκοκαλιά της επικρατούσας «κοινής λογικής». Ενώ κάποτε έφτασε να κατηγορηθεί (έμμεσα ή άμεσα) και για τις εκλογικές ήττες του ΠΑΣΟΚ το 2004 και του 2007 από τη ΝΔ, αποκτώντας το φορτίο της αρνητικής παρακαταθήκης.[4]
Το ενδιαφέρον είναι πως στο συγκείμενο της πρωτόγνωρης κρίσης των τελευταίων ετών, τούτη η λογική της εξαφάνισης ή έστω ήττας του «εκσυγχρονισμού» επανέρχεται συχνά στη δημόσια σφαίρα και από ανοιχτούς υποστηρικτές του, ενεργούς ή παλαίμαχους, σε μια προσπάθεια θυματοποίησής του ως λαμπρού ανολοκλήρωτου σχεδίου, το οποίο θα απέτρεπε τη συλλογική κατάπτωση αν δεν είχε εμποδιστεί από τις δυνάμεις του «ανορθολογισμού» και του «λαϊκισμού». Στο πλαίσιο τούτης ακριβώς της αφήγησης αναπτύσσονται μάλιστα πολύ συχνά σχήματα στη λογική του ανελαστικού δυϊσμού «εκσυγχρονισμός εναντίον λαϊκισμού» ή «ορθολογισμός εναντίον λαϊκισμού», που αξιώνουν να αγκαλιάσουν την ιστορία του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο σύνολό της, τοποθετώντας στην πλευρά του φωτός, του λόγου και της προόδου τους «εκσυγχρονιστές», και στην πλευρά του σκότους, του παραλογισμού και της οπισθοδρόμησης τους «λαϊκιστές».[5]
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Ήταν δηλαδή ο «εκσυγχρονισμός» ένα ηγεμονικό σχέδιο που έμεινε ανολοκλήρωτο, που χάθηκε αμέσως μετά το 2004, χωρίς να αφήσει τίποτα το ουσιαστικό πίσω του; Δεν συμφωνώ. Αντίθετα, νομίζω πως έχουμε να κάνουμε με μια εσφαλμένη διάγνωση, η οποία πρέπει να αναθεωρηθεί. Και αυτό γιατί το θεωρώ αδύνατο να συλλάβουμε και να αποτιμήσουμε με ικανοποιητικό τρόπο την ουσία των σημερινών πολιτικο-κοινωνικών διακυβευμάτων, τις ποικίλες τροπές του ηγεμονικού λόγου, την αμηχανία που ενίοτε παρατηρείται τόσο στα δεξιά όσο και στα αριστερά του πολιτικού φάσματος, όπως και την ανάδυση των διαφόρων νέων ανταγωνισμών στη δημόσια σφαίρα, χωρίς να ανιχνεύουμε παράλληλα την επίδραση συγκεκριμένων «εκσυγχρονιστικών» στερεοτύπων και ιδεολογικών κωδίκων –άλλοτε στο προσκήνιο και άλλοτε στο παρασκήνιο– στην συνάρθρωση και εξέλιξη του δημόσιου πολιτικού λόγου. Χωρίς να αναγνωρίσουμε και να χαρτογραφήσουμε, με άλλα λόγια, το ηγεμονικό αποτύπωμα του εκσυγχρονιστικού λόγου, αλλά και τις εξαρθρώσεις του, στο συλλογικό φαντασιακό της ελληνικής κοινωνίας, και ιδιαίτερα στους αρμούς της δημόσιας σφαίρας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- 1. Είχα την ευκαιρία να συζητήσω προηγούμενες εκδοχές αυτού του κειμένου με ορισμένους καλούς συναδέλφους και δασκάλους, όπως ο Γ. Σταυρακάκης, ο Α. Λιάκος, ο Γ. Μπαλαμπανίδης, ο Γ. Διακουμάκος και ο Γ. Κ. Χριστόπουλος. Ας δεχτούν και από εδώ τις θερμές μου ευχαριστίες για τα χρήσιμα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους
- Χρήστος Λυριντζής, «Το μεταβαλλόμενο κομματικό σύστημα: Σταθερή δημοκρατία, αμφισβητούμενος “εκσυγχρονισμός”», στο Kevin Featherstone (επιμ.), Πολιτική στην Ελλάδα. Η πρόκληση του εκσυγχρονισμού, Οκτώ, Αθήνα 2007, σ. 59, η έμφαση δική μου
- Βλ. Γιώργος Σταθάκης, Ο ατελέσφορος εκσυγχρονισμός, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007. Σύμφωνα με διατύπωση του Σταθάκη, λοιπόν, «[ο] εκσυγχρονισμός δεν άφησε απολύτως καμία κληρονομιά», και παρόλο που κυβέρνησε σχεδόν μία δεκαετία, «εντούτοις χάθηκε από τον ορίζοντα με τρομερή ευκολία. Σαν να μην πέρασε ποτέ» (σ. 23). Στην ίδια παράγραφο, ο συγγραφέας επανέρχεται ξανά και ξανά: «Δεν άφησε [ο εκσυγχρονισμός] κληρονομιά στο ΠΑΣΟΚ, δεν άφησε κάποιο ρεύμα σκέψης στην κοινωνία, δεν παγίωσε κάποιες διακριτές προσεγγίσεις στα θέματα των θεσμών και της πολιτικής. […Ε]ξαφανίστηκε με τρομερή ευκολία» (σ. 23). Και συνεχίζει: «Το ΠΑΣΟΚ ψάχνει κάποια στοιχειώδη πολιτική ταυτότητα και ο εκσυγχρονισμός δεν άφησε τίποτα για να αξιοποιηθεί. Εξέπνευσε μαζί με τους στόχους του […]» (σ. 23-24). Μοιάζει ο Σταθάκης, μέσα από αυτή τη σιδερένια βεβαιότητα και τις διαρκείς επαναλήψεις για την εξαφάνιση του εκσυγχρονισμού να θέλει περίπου να πείσει τον εαυτό του (και τον αναγνώστη) ότι ο εκσυγχρονισμός έχει αμετάκλητα εξαφανιστεί. Δεν είναι του παρόντος, αλλά δεν είναι διόλου απίθανο μια τέτοια ε(πι)μμονή να οφείλεται στις διόλου αμελητέες πληγές που υπέφερε η ανανεωτική Αριστερά σε ιδεολογικό, ταυτοτικό και στελεχιακό επίπεδο από τον εκσυγχρονισμό ως πρόταγμα, αλλά και διακυβέρνηση από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και έπειτα. Στο πλαίσιο αυτό, άλλωστε, γράφονται τα παραπάνω και από τον Σταθάκη. Στο ίδιο μήκος κύματος και ο ανώνυμος ψηφοφόρος του ΠΑΣΟΚ που αναρωτιόταν στην προσωπική ιστοσελίδα (blog) του Ευάγγελου Βενιζέλου τον Οκτώβριο του 2007: «Ο εκσυγχρονισμός τελείωσε το 2004. Θα το καταλάβουμε;», http://evenizelos.blogspot.gr/2007/10/blog-post_02.html
- 4. Έχω εδώ κατά νου, βέβαια, την στρατηγική ανοιχτής αποστασιοποίησης του Γιώργου Παπανδρέου από το παρελθόν της διακυβέρνησης Σημίτη μετά την άνοδό του στην ηγεσία του κόμματος το 2004. Κάτι το οποίο επισημαίνει μάλιστα (έστω με αρκετά διακριτικό τρόπο, αποδίδοντάς την στους «διαφημιστές του ΠΑΣΟΚ») και ο ίδιος ο Σημίτης στον απολογισμό του, αμέσως μετά την εκλογική ήττα του ΠΑΣΟΚ το 2004. Βλ. Κώστας Σημίτης, Πολιτική για μια δημιουργική Ελλάδα, 1996-2004, Πόλις, Αθήνα 2005, σ. 605
- Μια από τις πιο χαρακτηριστικές τέτοιες τοποθετήσεις είναι αυτή του πρώην υπουργού Οικονομικών, Γιάννη Στουρνάρα, σύμφωνα με τον οποίο «από το 1830 γίνεται μια αέναη πάλη ανάμεσα στους εκσυγχρονιστές και τους λαϊκιστές. Στους πρώτους εντάσσονται ο Καποδίστριας, ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Κώστας Σημίτης […] Από τον Καποδίστρια έως το Σημίτη, η Ελλάδα, από φτωχή επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έφτασε 25η στον κόσμο σε πλούτο. Όμως περάσαμε και περιόδους άκρατου λαϊκισμού». Ενώ «ο εκσυγχρονισμός του Κώστα Σημίτη ξεκίνησε το 1996, αλλά σταμάτησε το 2001, όταν το βαθύ ΠΑΣΟΚ κατέβασε στην Αθήνα πάνω από 600.000 κόσμο για το ασφαλιστικό». Βλ. Γιάννης Στουρνάρας, «“Κούρεμα” του χρέους εγκυμονεί κινδύνους», συνέντευξη στον Ηλία Mαγκλίνη, Καθημερινή, 30.4.2011. Εξίσου χαρακτηριστική είναι και η ανάγνωση του, επίσης εκσυγχρονιστή, πρώην υπουργού Οικονομικών, Αλέκου Παπαδόπουλου: «Υιοθετούμε μεταβυζαντινό πρότυπο, όπως κυκλοφορούσε ο συμπατριώτης μας ο Κωλέττης στο Παρίσι ως Πρέσβης, φράκο από πάνω, φουστανέλα από κάτω. Αυτό τον δυϊσμό τον πληρώνουμε […] Δηλαδή στα 190 χρόνια, οι δυνάμεις εκείνες του ρεαλισμού, της ευρωπαϊκής προοπτικής, οι δυνάμεις του εκσυγχρονισμού, των δομών, οι δυνάμεις εκείνες οι οποίες ανήκαν στην αντίπερα όχθη του λαϊκισμού, ήταν ̶ ας τις ονομάσουμε ̶ αντιλαϊκιστικές δυνάμεις, εκείνες, ήταν πολύ λίγες και πολύ μικρά τα διαστήματα». Βλ. Αλέκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη στον δημοσιογράφο Αλέξη Παπαχελά για την εκπομπή «Νέοι Φάκελοι» του τηλεοπτικού σταθμού ΣΚΑΪ, 28.03.2011, http://folders.skai.gr/main/theme?locale=el&page=2&id=198. Τέτοιες διαγνώσεις –που στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα παραπάνω από άγαρμπα αναμασήματα του γνωστού σχήματος του πολιτισμικού δυϊσμού του Νικηφόρου Διαμαντούρου και των «δύο Ελλάδων» του Σημίτη– αναπαράγονται βέβαια πολύ συχνά από μια πληθώρα δημοσιολόγων, αναλυτών ή πολιτικών προσώπων που εντάσσονται στο ευρύτερο ρεύμα του «εκσυγχρονιστικού» ή «φιλελεύθερου» κέντρου.
Ο Γιώργος Κατσαμπέκης είναι υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικών επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (giorgos_bek@hotmail.com)
