Γιάννης Κτενάς
τχ. 132-133, σ. 111-120
«ένα πράγμα μπορεί να είναι άγιο όχι μόνο παρά το ότι δεν είναι ωραίο,
αλλά και επειδή δεν είναι ωραίο και στο βαθμό που δεν είναι ωραίο»
Μαξ Βέμπερ, Η επιστήμη ως επάγγελμα
I.
Αν κάποιος ανοίξει σήμερα μια πολιτική εφημερίδα ή παρακολουθήσει μια πολιτική εκπομπή, θα κατακλυστεί οπωσδήποτε από απόψεις που αφορούν τον «εξορθολογισμό του κράτους και της διοίκησης», που αξιώνουν την «ορθολογική στάση της κυβέρνησης», που συνιστούν να «πρυτανεύσει ο ορθός λόγος», προκειμένου να επιλυθούν τα προβλήματα της χώρας. Ανάλογη είναι η κατάσταση και στο διεθνές σκηνικό: οι μεγάλοι οργανισμοί και τα κέντρα οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, προκειμένου να διαχειριστούν την παγκόσμια οικονομική κρίση, εναποθέτουν τις ελπίδες τους στα χέρια τεχνοκρατών, που καλούνται να επινοήσουν λύσεις και να εφαρμόσουν, χειρουργικά, αποφάσεις «ορθολογικές». Επιπρόσθετα, στο θεωρητικό επίπεδο, οι θιασώτες της οικονομίας της αγοράς προσπαθούν να παρουσιάσουν τον καπιταλισμό ως το κατεξοχήν ορθολογικό πολιτικο-οικονομικό σύστημα: ζούμε, υποστηρίζουν, σε μια κοινωνία όπου οι θεσμοί έχουν διαρθρωθεί με βάση τη λογική και επιτρέπουν στους ανθρώπους να υπολογίζουν τις κινήσεις τους και να επιδιώκουν τους στόχους τους ως «ορθολογικοί δρώντες».
Από το πιο μικρό, λοιπόν, ως το πιο μεγάλο, από την πιο καθημερινή συζήτηση ως την πιο θεωρητική, αυτό που παρουσιάζεται ως ορθολογισμός φέρεται να είναι μια πετυχημένη συνταγή παντός καιρού, μια λύση για κάθε πρόβλημα. Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τα καταστροφικά αποτελέσματα που πολλές φορές επιφέρει «για κάποιους» αυτός ο ορθολογισμός; Επίσης, πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε το γεγονός ότι ακόμη και ανάμεσα στους τεχνοκράτες, πολλές φορές παρουσιάζονται κάθετες διαφωνίες, ενώ και νομπελίστες οικονομολόγοι καταθέτουν αντιδιαμετρικά αντίθετες προτάσεις για την προσέγγιση ενός ζητήματος;
Θα μπορούσε βέβαια κανείς να απαντήσει ότι οι εν λόγω καταστροφικές συνέπειες συνιστούν ένα λογικά υπολογισμένο αναγκαίο κακό και ότι κάποιοι από τους νομπελίστες και τους ειδικούς έκαναν λάθος, μη χρησιμοποιώντας σωστά τη λογική τους. Υπάρχει, ωστόσο, και μια άλλη πιθανή εξήγηση: ίσως ο ορθολογισμός να μην είναι ένας και αδιαίρετος· ίσως, εκκινώντας από διαφορετικές βάσεις, να φτάνει και σε διαφορετικά αποτελέσματα· να είναι, δηλαδή, ορθολογισμός ως προς κάτι.
Ο Γιάννης Κτενάς είναι μεταπτυχιακός φοιτητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου
