Τχ. 155-156
Θόδωρος Τσίκας
Οι δραματικές εξελίξεις στη ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία αποδεικνύουν ότι ο βασικός στόχος του αυταρχικού καθεστώτος Πούτιν δεν ήταν η μη ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Ούτε βέβαια η προστασία των ρωσόφωνων της Ουκρανίας, για τους οποίους το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (Μάρτιος 2022) αποφάνθηκε ότι δεν υπήρξε η «γενοκτονία» που επικαλείτο η Ρωσία, ενώ οι ίδιοι είναι τα κύρια θύματα ανηλεών βομβαρδισμών από τις ρωσικές δυνάμεις στη Μαριούπολη, την Οδησσό, το Χάρκοβο και σε όλη την ανατολική και νότια Ουκρανία.
Ο Πούτιν προσπαθεί να ανατρέψει τις ευρωπαϊκές Συνθήκες για την Ασφάλεια της ηπείρου μας, που αποφασίστηκαν μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Με την Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975) και την Χάρτα των Παρισίων (1990), που είχαν υπογράψει οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Σοβιετική Ένωση και οι ευρωπαϊκές χώρες, κατοχυρώθηκαν στην Ευρώπη δύο αρχές: το απαραβίαστο των συνόρων και το δικαίωμα κάθε χώρας να αποφασίζει για το μέλλον της. Η Ρωσία, κυρίως υπό το αυταρχικό καθεστώς Πούτιν, παραβίασε την πρώτη αρχή και αμφισβητεί εμπράκτως τη δεύτερη.
Για την κατανόηση των εξελίξεων είναι αναγκαίο να αναλύσουμε την πραγματική φύση του καθεστώτος Πούτιν. Η ηγετική ομάδα του έχει διαφορετικού είδους γεωστρατηγικές βλέψεις και «ιδεολογική» αντίληψη του κόσμου, από αυτήν που έχουμε εμείς στις δημοκρατικές χώρες.
Εδώ και χρόνια, οι θεωρητικοί του καθεστώτος μιλούν για έναν «ρωσικό κόσμο», που υπερβαίνει τα σύνορα της σημερινής Ρωσίας. Θεωρούν ότι υπάρχουν και άλλες χώρες γύρω τους που ανήκουν στον «ρωσικό κόσμο», στις οποίες η Ρωσία ηγεμονεύει –ή πρέπει να ηγεμονεύει– γεωστρατηγικά, πολιτικά, και πολιτιστικά.
Οι θεωρητικοί που εργάζονται μέσα στο σύστημα εξουσίας του αυταρχικού καθεστώτος Πούτιν συμβάλλουν αποφασιστικά στη χάραξη της γεωπολιτικής ατζέντας του. Ενστερνίζονται έναν μεγαλοϊδεατικό ρωσικό σωβινισμό και επιθετικό εθνικισμό, έναν αντι-δυτικισμό με «ευρασιατική» αντίληψη, με χαρακτηριστικά ασιατικού δεσποτισμού που υποτιμά τις δημοκρατικές κατακτήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το κεντρικό τους αφήγημα είναι να «αναστήσουν» αυτό που θεωρούν ως «χαμένο μεγαλείο» της παλιάς Ρωσίας.
Ο βασικός στόχος είναι οι ανεξάρτητες σήμερα χώρες, που ανήκαν κάποτε στην παλιά ρωσική αυτοκρατορία, τσαρική ή σοβιετική, τις οποίες στη Μόσχα αποκαλούν «εγγύς εξωτερικό», να ενταχθούν σε μια ελεγχόμενη από τη Ρωσία «ζώνη επιρροής».
Να καταστούν δηλαδή χώρες «περιορισμένης κυριαρχίας», με δικαίωμα «βέτο» της Ρωσίας για τον διεθνή προσανατολισμό τους, για το σε ποιες συμμαχίες και διεθνείς ή περιφερειακούς οργανισμούς θα μπορούν να ενταχθούν· ή να αποδεχτούν ένα καθεστώς ουδετερότητας από θέση αδυναμίας, δηλαδή μια «φινλανδοποίησή» τους· ίσως και έλεγχο του εσωτερικού καθεστώτος τους, ώστε αυτό να είναι φιλικό προς το Κρεμλίνο.
Η θεωρία του «ζωτικού χώρου»
Κάποια εδάφη πιθανόν στοχεύουν να τα εντάξουν απευθείας στη «ρωσική κυριαρχία», όπως τα κατεχόμενα μέχρι σήμερα από τη Ρωσία εδάφη της Γεωργίας (Αμπχαζία, Νότια Οσετία) και της Μολδαβίας (Υπερδνειστερία). Μαζί με την παράνομα προσαρτημένη Κριμαία και το Ντονμπάς της Ανατολικής Ουκρανίας.
Υπάρχουν πολλοί επίσημοι θεωρητικοί στο Κρεμλίνο, όπως ο Dugin (Ντούγκιν), που «διαχωρίζουν» την Ουκρανία καθέτως από Βορρά προς Νότο, με βάση τον Δνείπερο ποταμό. Ισχυρίζονται πως ό,τι υπάρχει ανατολικά του ποταμού Δνείπερου είναι «ρωσικό».
Το βασικό στοιχείο της πολιτικής του Πούτιν είναι η αμφισβήτηση της οντότητας της Ουκρανίας. Αυτό διατύπωσε στο διάγγελμά του. Ο ίδιος είχε συγγράψει και εργασία, στην οποία διατείνεται ότι δεν υπάρχει ουκρανικός λαός, ότι Ρώσοι και Ουκρανοί είναι το ίδιο έθνος. Πιο πρόσφατα τόνισε την «ενότητα Ρωσίας, Λευκορωσίας και Ουκρανίας». Σε μια ανοιχτή εκδήλωση μετά την έναρξη της εισβολής στην Ουκρανία, που διοργάνωσε το καθεστώς του στη Μόσχα, με ομιλητή τον ίδιο, το βασικό σύνθημα ήταν: «Ουκρανία, Λευκορωσία, Κριμαία, Μολδαβία: αυτή είναι η πατρίδα μας».
Εξάλλου τον Ιανουάριο του 2022 είχε γίνει στρατιωτική επέμβαση με επικεφαλής ρωσικά στρατεύματα στο Καζακστάν, για να διασωθεί το ημι-δικτατορικό καθεστώς του από τις λαϊκές διαδηλώσεις. Αυτά καταδεικνύουν την κεντρική του αντίληψη για το πώς αντιλαμβάνεται τον «ζωτικό χώρο» του.
«Πράσινο φως» το Αφγανιστάν
Φαίνεται ότι ο Πούτιν και το επιτελείο του ετοίμαζαν την εισβολή επί πολλούς μήνες, ίσως και επί χρόνια. Η απότομη «απόσυρση» των ΗΠΑ από το διεθνές πεδίο επί προεδρίας Τραμπ τους έδωσε την ευκαιρία να γίνουν ανεξέλεγκτοι. Η αποχώρηση των Αμερικανών από το Αφγανιστάν (Αύγουστος 2021) άναψε το «πράσινο φως». Θεωρήθηκε αδυναμία των ΗΠΑ και της Δύσης γενικότερα.
Το χάσμα μεταξύ Αμερικανών και Ευρωπαίων, που είχε ανοίξει επί Τραμπ, είχε διευρυνθεί. Ο Μακρόν δήλωνε ότι το ΝΑΤΟ ήταν «εγκεφαλικά νεκρό». Η Γερμανία της Μέρκελ μεγάλωνε την ενεργειακή εξάρτησή της από τη Ρωσία με την κατασκευή του Nord Stream 2. O Μπάιντεν ετοίμαζε τη μείωση της αμερικανικής παρουσίας σε Ευρώπη, Μεσόγειο και Μ. Ανατολή, ώστε να στραφεί προς την ανάσχεση του ολοένα πιο επιθετικού και εθνικιστικού, ολοκληρωτικού καθεστώτος της Κίνας στον Ειρηνικό και Ινδικό Ωκεανό.
Η εισβολή της Ρωσίας στη Γεωργία (2008) είχε φανεί πολύ «μακρινή» στους Δυτικούς για να παρέμβουν με κάποιον τρόπο. Η ρωσική εισβολή στην Κριμαία (2014) τής είχε κοστίσει την καταδίκη από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, την αποπομπή της από τους G8 και κάποιες οικονομικές κυρώσεις. Ήταν όμως εύκολα ενσωματώσιμες συνέπειες. Όλα τα προηγούμενα ώθησαν τη ρωσική ηγεσία να υποτιμήσει τις ενδεχόμενες διεθνείς αντιδράσεις.
Η καταδίκη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία από τη διεθνή κοινότητα είναι συντριπτική. Υπάρχει τεράστια διεθνής κινητοποίηση· η Ρωσία έχει υποστεί πολιτικές καταδίκες από τις περισσότερες χώρες και από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, αποβολή από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, εξαναγκασμό σε αποχώρησή της από το Συμβούλιο της Ευρώπης, και βαριές οικονομικές κυρώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και πολλά άλλα κράτη. Και φυσικά όλα αυτά συνοδεύονται από εκδηλώσεις διαμαρτυρίας της κοινωνίας των πολιτών σε όλο τον κόσμο.
Η Ρωσία απομονώνεται ολοένα και περισσότερο. Τείνει να γίνει ένα κράτος-«παρίας» της διεθνούς ζωής. Ο Πούτιν καταστρέφει την ίδια τη χώρα και τον λαό του.
Ψυχρός Πόλεμος ή Μεσοπόλεμος;
Με αφορμή την παρούσα κρίση αναδείχθηκαν ορισμένα ψυχροπολεμικά χαρακτηριστικά, τα οποία θα υπάρξουν στο μέλλον· η πολιτική ένταση, η διπλωματική πόλωση, η περιχαράκωση σε συνασπισμούς, και η ενίσχυση των στρατιωτικών υποδομών. Η ανάλυση όμως με βάση τα εργαλεία της εποχής του διπολισμού οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα.
Τα περισσότερα στοιχεία παραπέμπουν σε ομοιότητες με την εποχή του Μεσοπολέμου, κατά την οποία μία μεγάλη ισχυρή επεκτατική χώρα επεμβαίνει (ή απειλεί να παρέμβει), κατακτά ή διαμελίζει γειτονικές πιο αδύναμες χώρες, ενώ αυτές σπεύδουν να προστατευθούν συνάπτοοντας συμμαχίες με άλλες.
Εκείνο που «καταφέρνει» ο Πούτιν με την επιθετική και επεκτατική πολιτική του είναι αυτό που υποτίθεται πως ήθελε να αποφύγει: χώρες που έχουν υποστεί επίθεση ή απειλούνται σπεύδουν να βρουν «ομπρέλα ασφαλείας» στον μόνο που μπορεί να την παράσχει, κι αυτό δεν είναι άλλος από το ΝΑΤΟ. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση χωρών με 200 χρόνια παράδοση στην ουδετερότητα (Σουηδία), και με σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις (Σουηδία, Φινλανδία), οι οποίες σπεύδουν να υποβάλουν αίτημα ένταξης στη Βόρειοατλαντική Συμμαχία.
Δεν πρέπει να παραβλέπει κανείς το γεγονός ότι οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που εντάχτηκαν στο ΝΑΤΟ το έκαναν με τη θέλησή τους και χωρίς καμία πίεση. Οι λόγοι ήταν ότι ιστορικά οι απειλές για την ασφάλειά τους προέρχονταν από τη Ρωσία, τόσο την τσαρική, όσο και τη σοβιετική (π.χ. διαμελισμοί Πολωνίας, βίαιη προσάρτηση της Λιθουανίας, της Λετονίας, της Εσθονίας από τον Στάλιν κλπ.).
Ο ιστορικός ηγέτης των Πρασίνων και πρώην υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας Γιόσκα Φίσερ αναφέρει στο Project Syndicate: «Στην καρδιά της σημερινής κρίσης βρίσκεται το γεγονός ότι η σημερινή Ρωσία, υπό τον Πούτιν, έχει καταστεί μια αναθεωρητική δύναμη. Δεν είναι ότι απλώς έχει πάψει να ενδιαφέρεται για την τήρηση της σημερινής τάξης πραγμάτων· είναι ότι είναι πρόθυμη να απειλήσει, ακόμα και να κάνει χρήση στρατιωτικής ισχύος, προκειμένου να την αλλάξει προς όφελος της».
Ο αντιδημοκρατικός ρόλος της σημερινής Ρωσίας έχει αποδειχθεί· μέσα από την ανάμειξή της σε εκλογικές αναμετρήσεις πολλών χωρών με διασπορά fake news μέσω καθοδηγούμενων διαύλων στα social media (βλ. στήριξη του Τραμπ στις ΗΠΑ και της εξόδου της Βρετανίας από την Ε.Ε – Brexit)· από τη χρηματοδότηση ακροδεξιών-νεοφασιστικών-νεοναζιστικών κομμάτων, από τη Λεπέν της Γαλλίας και τον Σαλβίνι της Ιταλίας έως τους ακροδεξιούς της Αυστρίας· από την ενίσχυση των «ανελεύθερων δημοκρατιών» (illiberal democracies), όπως του Όρμπαν στην Ουγγαρία.
Στα Βαλκάνια αποτελεί βασικό παράγοντα αποσταθεροποίησης· με την υποκίνηση εθνικιστικών κινητοποιήσεων και διαδηλώσεων στη μετέπειτα Βόρεια Μακεδονία, για να υπομονευθεί η Συμφωνία των Πρεσπών με την Ελλάδα· με ταυτόχρονη ανάμειξη Ρώσων διπλωματών σε υποκίνηση αντίστοιχων αντιδράσεων εθνικιστικών οργανώσεων και εκκλησιαστικών κύκλων στην Ελλάδα για να εμποδιστεί η συνεννόηση Αθηνών-Σκοπίων, γεγονός που οδήγησε στην απέλαση των διπλωματών.
Επίσης, αναμείχθηκε σε αποτυχημένη προσπάθεια υποβοήθησης πραξικοπήματος για την ανατροπή της δημοκρατικά εκλεγμένης φιλοδυτικής κυβέρνησης του Μαυροβουνίου. Αλλά και την τωρινή περίοδο, ωθεί την εθνικιστική ηγεσία των Σέρβων της Βοσνίας να αποσχιστούν από τη Δημοκρατία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, γεγονός επικίνδυνο για την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή μας.
Πρόσχημα η «ένταξη» της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ
Το θέμα της ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ ήταν πολύ μακρινό και αβέβαιο. Ούτε βέβαια το ΝΑΤΟ είναι ίδιο με αυτό που ήταν κατά τις δεκαετίες 1960-1970. Στη Σύνοδο Κορυφής του Βουκουρεστίου (2008), με την επιμονή της Γερμανίας (Μέρκελ) και την ανοχή της Γαλλίας (Σαρκοζύ), τα αιτήματα για ένταξη της Γεωργίας και της Ουκρανίας δεν είχαν γίνει δεκτά.
Εξάλλου για να ενταχθεί μια νέα χώρα στο ΝΑΤΟ απαιτείται ομοφωνία των χωρών-μελών, τα οποία είναι πολλά σε αριθμό και με διαφορετικά συμφέροντα μεταξύ τους. Αυτό το γνώριζε ο Πούτιν και χρησιμοποίησε το θέμα ως άλλοθι. Έψαχνε να βρει ένα πρόσχημα για τις ενέργειες του.
Πρέπει να επισημανθεί ότι η μεγάλη εσωτερική διαίρεση στην Ουκρανία δεν ήταν για το ΝΑΤΟ, αλλά για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Γι’ αυτήν είχε ασκήσει «βέτο» η Ρωσία. Και όταν ο φιλορώσος πρόεδρος της Ουκρανίας Γιανουκόβιτς προσπάθησε να ακυρώσει τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της, που είχε αποφασιστεί από τις προηγούμενες κυβερνήσεις, προκλήθηκε η λαϊκή εξέγερση στο Μαϊντάν του Κιέβου (2014), η οποία οδήγησε στην εκδίωξή του παρά την αιματηρή καταστολή των διαδηλώσεων.
Σε αντίθεση με την επίκληση από τη ρωσική ηγεσία ενός ενδεχόμενου κινδύνου από την Ουκρανία, έχει συμβεί ακριβώς το αντίστροφο: η Ουκρανία έχει εγκαταλείψει όλα τα πυρηνικά όπλα που κατείχε μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αντάλλαγμα υπογράφτηκε το Μνημόνιο της Βουδαπέστης (1994), με το οποίο η Ρωσία, οι ΗΠΑ και η Βρετανία δήλωναν ότι θα σεβαστούν την ανεξαρτησία, την κυριαρχία και τα υπάρχοντα σύνορα της Ουκρανίας. Η Ρωσία παραβίασε τη δέσμευση που είχε αναλάβει, τόσο με την εισβολή της στην Κριμαία, όσο και με την καλυμμένη εισβολή της στο Ντονέτσκ και στο Λουγκάνσκ της Ανατολικής Ουκρανίας.
Θα ήταν λογικό να συζητηθούν –ανάμεσα στη Ρωσία από τη μια μεριά και στις ΗΠΑ/Ευρώπη από την άλλη– θέματα τοποθέτησης (ή μη) ορισμένων οπλικών συστημάτων, ελέγχου εξοπλισμών και στρατιωτικών ασκήσεων, καθώς και εγγυήσεις ασφαλείας, σε εδάφη κοντά στα σύνορα των εκατέρωθεν χωρών. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να αφορά διασφαλίσεις μόνο από τις «δυτικές» χώρες, αλλά και από την Ρωσία, ώστε να διασφαλίζεται η ανεξαρτησία και η εδαφική ακεραιότητα των γειτόνων της. Επιπλέον, δεν μπορεί να εκχωρηθεί δικαίωμα «βέτο» στη Ρωσία για τον διεθνή προσανατολισμό των γειτονικών της χωρών.
Αν ο Πούτιν ενδιαφερόταν για το θέμα του ΝΑΤΟ ή των οπλικών συστημάτων στη «γειτονιά του», θα συνέχιζε τον διάλογο με τους Ευρωπαίους ηγέτες (Σολτς/Γερμανία και Μακρόν/Γαλλία) που προσπάθησαν να συζητήσουν λύσεις σε αυτά τα θέματα. Όμως δεν είχε κανένα πρόβλημα να τους ξεγελάσει, όπως έκανε με τον Μακρόν.
Τώρα δεν μπορεί να υπάρξει άλλος στόχος πέρα από:
- Να βοηθηθεί η Ουκρανία με κάθε μέσον για να αντισταθεί και να υπάρξει ως ανεξάρτητη και κυρίαρχη χώρα μέσα στα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορά της.
- Να σταματήσει ο επεκτατισμός, πριν αυτός στραφεί προς άλλες χώρες.
- Να τιμωρηθούν οι εγκληματίες πολέμου, των ομαδικών εκτελέσεων και των συστηματικών βιασμών, των παραβιάσεων του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, του Δικαίου των Ενόπλων Συγκρούσεων και της Σύμβασης της Γενεύης για επιθέσεις κατά αμάχων και πολιτικών στόχων, καθώς και για τη μεταχείριση των αιχμαλώτων.
- Να στηριχθούν οι δημοκρατικές φωνές εντός της Ρωσίας που αντιστρατεύονται το αυταρχικό καθεστώς.
Ειρήνη, με ήττα του σχεδίου Πούτιν.
Ο Θόδωρος Τσίκας είναι πολιτικός επιστήμονας – διεθνολόγος.
