Βίκυ Ιακώβου
Τχ. 153-154
«Στην πολιτεία αναθέτουν την υπεράσπισή τους τελικά
όλες οι οργανωμένες κοινωνίες.
Διαφορετικά επικρατεί η ζούγκλα, ο διαρκής φόβος
και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου,
όπως έγραφε ο T. Χομπς στον Λεβιάθαν».
Κ. Μητσοτάκης, Συζήτηση στη Βουλή για την αστυνομική βία (12.03.2021)
«Therefore fear, properly speaking, is not a principle of action,
but an antipolitical principle within the common world».
H. Arendt, The Promise of Politics
Εισαγωγή
Πριν από πέντε χρόνια, κυκλοφόρησαν στα ελληνικά δύο βιβλία που σχετίζονται μεταξύ τους στενά: η Τέχνη ρητορική του Αριστοτέλη, σε μετάφραση Παντελή Μπασάκου, και Η τέχνη της ρητορικής του Τόμας Χομπς [Thomas Hobbes], σε μετάφραση Γιώργου Καράμπελα.1 Η μεταξύ τους σχέση δεν οφείλεται μόνο στο ότι καταπιάνονται με το ίδιο θέμα, και τούτο διότι το χομπσιανό κείμενο ήταν η πρώτη και για πολύ καιρό η μοναδική μεταφορά του αριστοτελικού κειμένου στην αγγλική γλώσσα.
Ο αντιαριστοτελισμός του Χομπς, τουλάχιστον του Χομπς συγγραφέα του Περί του πολίτη και του Λεβιάθαν, που επιχειρεί να θέσει τα νέα και τα αληθινά θεμέλια της πολιτικής και συνεπώς της πολιτικής φιλοσοφίας στη νεωτερικότητα, είναι γνωστός. Λιγότερο γνωστοί ήταν, μέχρι πρόσφατα και τουλάχιστον για τους μη ειδικούς, τόσο ο πρώιμος αριστοτελισμός του όσο και ο θαυμασμός του για τη Ρητορική του Αριστοτέλη, την οποία, έως το τέλος της ζωής του, θεωρούσε βιβλίο σπάνιο.2 Η σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση των δύο αυτών έργων στα ελληνικά, σε αξιόπιστες εξάλλου μεταφράσεις που συνοδεύονται από διαφωτιστικά κείμενα και σχόλια, δίνει στους Έλληνες αναγνώστες τη δυνατότητα να τα διαβάσουν μαζί. Σε εκείνους που καταπιάνονται με ό,τι θα μπορούσε να αποκληθεί «περιπέτειες της ρητορικής», δηλαδή με το ερώτημα για το πώς η τελευταία κατασκευάστηκε στη νεωτερικότητα μέσα από μια αντιπαράθεση με την κλασική ρητορική, μια τέτοια παράλληλη ανάγνωση έχει να προσφέρει πολλά, αφού επιτρέπει, με τη βοήθεια του επίμετρου του Π. Μπασάκου στο χομπσιανό κείμενο, να δει κανείς την κίνηση αυτή κατασκευής εν τω γεννάσθαι.3 Όμως, οι δύο αυτές εκδόσεις είναι σημαντικές και για όποιον θα ήθελε να ακολουθήσει ένα άλλο μονοπάτι, που δεν είναι αντίθετο αλλά απλώς διαφέρει, ίσως κάπου και να διασταυρώνεται με εκείνο που μόλις ανέφερα. Το μονοπάτι αυτό –που, συνεχίζοντας την παράφραση του Μερλώ-Ποντύ [Merleau-Ponty], θα έλεγα ότι σχετίζεται με τη διερεύνηση των «περιπετειών της πολιτικής»– θα ξεκινούσε από το ερώτημα εάν η παράλληλη ανάγνωση δύο κειμένων που εμπεριέχουν συστηματικές αναλύσεις των παθών μπορεί να φωτίσει την πραγμάτευση των παθών από τον φιλόσοφο εκείνο που στήριξε την πολιτική του θεωρία σε μια μελέτη του ανθρώπου βασισμένη στη θέση ότι είναι ένα ον εμπαθές.
[…]
Η Βίκυ Ιακώβου διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Το παρόν κείμενο δεν θα είχε σταθεί δυνατό χωρίς τις συζητήσεις με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που έχουν συμμετάσχει από το 2014 στο προπτυχιακό σεμινάριο «Πάθη και πολιτική στη νεότερη και σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία». Ευχαριστίες οφείλω επίσης στους φίλους και συναδέλφους του Σεμιναρίου Phaenomenologica, στο πλαίσιο του οποίου παρουσίασα μια εκδοχή τον Μάιο του 2018, καθώς και στον Παντελή Μπασάκο και στον Γρηγόρη Ανανιάδη που διάβασαν και σχολίασαν μια σχετικά ολοκληρωμένη εκδοχή. Τέλος, κάποια πρώτα στοιχεία του κειμένου παρουσιάστηκαν επίσης σε εισήγηση με τίτλο «Freedom through Fear, Freedom against Fear. Hobbes and Arendt on Fear and Politics», στο 3ο ετήσιο συνέδριο της European Philosophical Society for the Study of Emotions, που διεξάχθηκε τον Ιούνιο του 2016 στην Αθήνα.
1. Αριστοτέλης, Τέχνη ρητορική, μτφρ.-επιμ.-επίμ. Π. Μπασάκος, Νήσος, Αθήνα 2016· Τ. Χομπς, Η τέχνη της ρητορικής, μτφρ.-προλ. Γ. Καράμπελας, επίμ. Π. Μπασάκος, Ηριδανός, Αθήνα 2016. Στη συνέχεια, οι παραπομπές στα δύο αυτά έργα δίνονται εντός παρενθέσεων στο κυρίως κείμενο, με τις συντομογραφίες Ρ για το αριστοτελικό και ΤΡ για το χομπσιανό, εκτός από τις περιπτώσεις που αναφέρομαι στα συνοδευτικά κείμενα. Προς αποφυγή συγχύσεων, η αριστοτελική Τέχνη ρητορική αναφέρεται απλώς Ρητορική. Η συντομογραφία BAR αναφέρεται στην αγγλική έκδοση Th. Hobbes, «A Briefe of the Art of Rhetorique», στο J. T. Harwood (επιμ.), The Rhetorics of Thomas Hobbes and Bernard Lamy, Southern Illinois UP, Κάρμποντεϊλ 1986, σ. 33-128.
2. J. Aubrey, Brief Lives, σ. 158, παρατίθεται στο J. T. Harwood, «Introduction», στο The Rhetorics of Thomas Hobbes and Bernard Lamy, ό.π., σ. 2.
3. Βλ. Π. Μπασάκος, «Ο Τόμας Χομπς και το τέλος της κλασικής ρητορικής», στο Τ. Χομπς, Η τέχνη της ρητορικής, ό.π., σ. 115-139.
