Τχ. 160-161
Παναγιώτης Μαντζούφας, Χαράλαμπος Κουρουνδής
Ο Ηλίας Ηλιού υπήρξε αναμφίβολα μία από τις εξέχουσες προσωπικότητες του νομικού και πολιτικού κόσμου της χώρας. Στη μελέτη αυτή δεν έχουμε τη φιλοδοξία να επεκταθούμε σε όλες τις πτυχές της πολύπλευρης συνεισφοράς του στη μεταπολεμική πολιτική σκηνή του τόπου μας.[2] Έχουμε ως στόχο να αναδείξουμε τη συμβολή του Ηλιού στη διαμόρφωση και την εφαρμογή του Συντάγματος σε κρίσιμες στιγμές της ελληνικής Ιστορίας, κατά τις οποίες τέθηκαν οι θεμελιώδεις συντεταγμένες της πολιτειακής διαρρύθμισης της χώρας. Μ’ αυτόν τον τρόπο, προσπαθούμε να φωτίσουμε τις βασικές κατευθύνσεις της συστηματικής ενασχόλησής του με το Σύνταγμα από τον εμφύλιο πόλεμο ως τη μεταπολίτευση. Η συμβολή του αυτή συνδύασε την κριτική νομική σκέψη του με τα πολιτικά αιτήματα των φορέων της αριστεράς, στους οποίους συμμετείχε, επιδιώκοντας να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός πολιτικά επίκαιρου αλλά και επιστημονικά τεκμηριωμένου συνταγματικού λόγου.[3] Έτσι, παρουσιάζουμε τόσο τις παρεμβάσεις του κατά τις περιόδους 1946-1947 και 1951, όταν το συνταγματικό μέλλον της Ελλάδας συζητούνταν εν μέσω και κατόπιν του εμφυλίου πολέμου, όσο και τις σημαντικές συνταγματικές του παρατηρήσεις κατά την κρίση των Ιουλιανών το 1965, αλλά και τις προτάσεις του κατά τις προπαρασκευαστικές συζητήσεις για το Σύνταγμα του 1975.
Αυτή η προσέγγιση μας οδηγεί σε ορισμένα συμπεράσματα τα οποία, χωρίς να υποτιμούν τις διαφορές ανάμεσα στις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες ή τη διανοητική πορεία του Ηλιού, τονίζουν τόσο τις βασικές αρχές όσο και την εξέλιξη της συνταγματικής του σκέψης, η οποία σε κάθε περίπτωση αξίζει να τύχει ενδελεχούς περαιτέρω μελέτης.
Οι συνταγματικές προτάσεις του Ηλιού στο κατώφλι του εμφυλίου πολέμου
Ο Ηλίας Ηλιού δεν συμμετείχε στην πρώτη μεταπολεμική Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του 1946. Όπως είναι γνωστό, όλα τα κόμματα της αριστεράς (με κύρια δύναμη το ΚΚΕ) και μέρος των δυνάμεων του Κέντρου (κυρίως από την αριστερή πτέρυγα των φιλελευθέρων) απείχαν από αυτές τις εκλογές καταγγέλλοντας τις συνθήκες «λευκής τρομοκρατίας» που καθιστούσαν αδύνατη τη γνήσια έκφραση της λαϊκής βούλησης.[4] Ωστόσο, η Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή εξέδωσε στις 12 Ιουνίου 1946 το Β΄ Ψήφισμά της, με το οποίο συγκρότησε επιτροπή με αντικείμενο την κατάρτιση νέου Συντάγματος.[5] Σ’ αυτές τις συνθήκες της ακραίας πόλωσης, ο Ηλιού ανέλαβε, ως νέο μέλος του ΚΚΕ,[6] να διατυπώσει τις θέσεις του κόμματος για το συνταγματικό μέλλον της χώρας, με παρεμβάσεις στον ημερήσιο τύπο. Έτσι, οι προτάσεις «για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα» αποτυπώθηκαν σε μια σειρά τεσσάρων άρθρων του, που δημοσιεύτηκαν στο θεωρητικό όργανο του ΚΚΕ, την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» (ΚΟΜΕΠ), στα τεύχη του Οκτωβρίου, Νοεμβρίου, Δεκεμβρίου του 1946[7] και Μαρτίου του 1947.
Στο πρώτο άρθρο διαχώριζε την περίπτωση της Ελλάδας, –καθώς έκρινε ότι η Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή κινούνταν σε αυταρχική κατεύθυνση– θεωρώντας την σαφώς αντίθετη από εκείνες της Γαλλίας, της Ιταλίας και των ανατολικών χωρών που την ίδια περίοδο βρίσκονταν σε διαδικασία διαμόρφωσης των νέων Συνταγμάτων τους, ενώ ανέλυε γενικότερα τη νομική, κοινωνική και ιστορική σημασία των Συνταγμάτων από μαρξιστική σκοπιά.[8] Στο δεύτερο κείμενο προσέγγιζε τον συνταγματισμό ως ιστορικό κίνημα, τοποθετώντας τον στο πλαίσιο της σύγκρουσης της αστικής τάξης αρχικά απέναντι στη φεουδαρχία και κατόπιν απέναντι στην εργατική τάξη.[9] Στην τρίτη του παρέμβαση ανέλυε τη συνταγματική ιστορία της Ελλάδας, ξεκινώντας από το σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα και φθάνοντας έως τη συμφωνία της Βάρκιζας,[10] μέσα από το πρίσμα της «θεωρίας των σταδίων» που είχε υιοθετήσει το ΚΚΕ τη δεκαετία του ’30.[11] Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Ηλιού εμφάνιζε την αγροτική μεταρρύθμιση και την εργατική νομοθεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου ως προσπάθειες που περιείχαν «ολότελα επιφανειακά» μέτρα. Αυτήν η μάλλον υπερβολική του κριτική[12] ήταν εναρμονισμένη με το ως άνω θεωρητικό σχήμα του ΚΚΕ, για το οποίο η ολοκλήρωση του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού της χώρας αποτελούσε αναπόφευκτο στάδιο στην πορεία προς τον σοσιαλισμό.
Το τέταρτο άρθρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η σημαντικότερη συμβολή του Ηλιού για το υπό διαμόρφωση Σύνταγμα, διότι συνιστά μια συνολική τοποθέτηση γύρω από το πολιτειακό ζήτημα που ταλάνιζε ακόμα την Ελλάδα. Με το κείμενο αυτό ο συγγραφέας σκιαγραφεί τις βασικές κατευθύνσεις που θα έπρεπε να έχει ένα «λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα».[13] Η Λαϊκή Δημοκρατία περιγράφεται ως ένας νέος τύπος πολιτεύματος. Όπως ανέφερε ο Ηλιού, επικαλούμενος τις σχετικές θέσεις του Νίκου Ζαχαριάδη, «το πολίτευμα αυτό δεν μεταβάλλει την αστική διάρθρωση της κοινωνίας. Επιδιώκει τον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό, την κατάργηση των φεουδαρχικών σχέσεων και της εξάρτησης από το ξένο κεφάλαιο». Οι επιδιώξεις του Συντάγματος της Λαϊκής Δημοκρατίας περιλάμβαναν την κατοχύρωση και ανάπτυξη «προχωρημένων μορφών πολιτικής δημοκρατίας», «συνεπούς λαϊκής κυριαρχίας» και απεριόριστες λαϊκές ελευθερίες. Ως προς την οργάνωση των εξουσιών, το άρθρο προσδιόριζε ως βασικές αρχές της Λαϊκής Δημοκρατίας την καθολική ψηφοφορία ανδρών και γυναικών για την ανάδειξη της Βουλής,[14] την εκλογή της κυβέρνησης από τη Βουλή και τη δημοκρατική (δηλαδή αβασίλευτη) μορφή πολιτεύματος. Ειδικότερα, οι προτάσεις προέβλεπαν την ενίσχυση των αρμοδιοτήτων της Βουλής, η οποία αναδεικνυόταν σε αποκλειστικό νομοθετικό όργανο του κράτους καθώς δεν αναγνωριζόταν στον Ανώτατο Άρχοντα δικαίωμα αρνησικυρίας απέναντι σε ψηφισμένους νόμους. Επιπλέον, ο Ηλιού θεωρούσε ότι η μετακύλιση νομοθετικών αρμοδιοτήτων από τα όργανα της νομοθετικής στα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας μέσω νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων θα υποβάθμιζε το κοινοβούλιο. Όσο για τη ρύθμιση των έκτακτων αναγκών που τυχόν θα προέκυπταν όταν η Βουλή δεν θα βρισκόταν σε σύνοδο, πρότεινε ότι τη νομοθετική εξουσία θα έπρεπε να ασκεί μια επιτροπή αποτελούμενη από 40-50 βουλευτές.[15] Με βάση την ίδια λογική και στο γενικότερo πνεύμα ενίσχυσης του ρόλου του κοινοβουλίου ο Ηλιού πρότεινε η αρμοδιότητα θέσπισης δευτερευόντων ή λεπτομερειακών κανόνων να μην ανατίθεται στην εκτελεστική εξουσία αλλά στις αρμόδιες κοινοβουλευτικές επιτροπές ή, εάν επρόκειτο για τοπικά ζητήματα, στην αρμόδια «τοπική λαϊκή εξουσία». Αντίστοιχα, η νομοθετική πρωτοβουλία θεωρούσε ότι πρέπει να ανήκει κατά κύριο λόγο στους βουλευτές, αλλά και στις μαζικές οργανώσεις των εργαζομένων και στους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ως προς το δικαίωμα της ανάκλησης των βουλευτών έκρινε ότι αυτό ανήκει στην αποκλειστική ευθύνη και δικαιοδοσία του κόμματος στην κοινοβουλευτική ομάδα του οποίου ανήκει ο βουλευτής.
Από την άλλη πλευρά, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αλλά και πρωτότυπη είναι η αντίθεσή του στον θεσμό των νομοθετικών δημοψηφισμάτων, με το σκεπτικό ότι η διαβούλευση για το περιεχόμενο ενός νόμου δεν μπορεί να συρρικνωθεί σε μια καταφατική ή αποφατική θέση με ένα απλό ναι ή όχι. Επιπλέον, οι προτάσεις του Ηλιού προέβλεπαν την αναγνώριση του δικαιώματος του εκλέγειν από τα 18 χρόνια και του εκλέγεσθαι από τα 23 χρόνια, καθώς και την καθιέρωση της απλής αναλογικής ως πάγιου εκλογικού συστήματος, ειδάλλως την ισχύ του εκάστοτε ψηφιζόμενου εκλογικού νόμου για τις μεθεπόμενες εκλογές.
Στην εκτελεστική εξουσία επρόκειτο να είναι αφιερωμένο το επόμενο άρθρο, το οποίο όμως δεν δημοσιεύτηκε την ίδια περίοδο διότι μεσολάβησε η εκτόπιση του Ηλιού και η απαγόρευση της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης». Ο άλλος βασικός άξονας που χάρασσε το εν λόγω άρθρο ήταν η κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας. Έτσι, πρότεινε να απαγορεύεται η είσοδος και η παραμονή ξένων στρατευμάτων στη χώρα επιτρέποντας μόνο τη διέλευση στρατού του ΟΗΕ για την επιβολή κυρώσεων σε άλλη χώρα. Επίσης, έκρινε ότι κάθε διεθνής σύμβαση πρέπει να κυρώνεται από τη Βουλή, όπως και ότι κανένα όργανο της εκτελεστικής εξουσίας δεν μπορούσε να δεσμεύσει τη χώρα, χωρίς τη μεσολάβηση απόφασης της Βουλής.
Εξίσου μεγάλη σημασία απέδιδαν οι προτάσεις και στην κατοχύρωση της οικονομικής ανεξαρτησίας της Ελλάδας, προβλέποντας την κατάργηση των συνταγματικών προνομίων του μεγάλου ξένου κεφαλαίου, καθώς και μέτρα για την εκβιομηχάνιση. Ο Ηλιού θεωρούσε ως σημαντικό στοιχείο της οικονομικής πολιτικής την καλλιέργεια διεθνών οικονομικών σχέσεων με όρους ισοτιμίας, ώστε η χώρα να είναι, κατά το δυνατόν, απαλλαγμένη από εξαρτήσεις, αλλά και να μην απομονωθεί από τον διεθνή περίγυρο επιδιώκοντας μια τεχνητή αυτάρκεια.
Οι εν λόγω προτάσεις σκιαγραφούν αφενός ένα αμιγώς κοινοβουλευτικό πολίτευμα με ενισχυμένο τον ρόλο της Βουλής έναντι της εκτελεστικής λειτουργίας και αφετέρου ένα Σύνταγμα που θα διαθέτει έναν διευρυμένο κατάλογο θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στις προτάσεις δεν διακρίνεται η πρόθεση ριζικής ανατροπής του υφιστάμενου κοινωνικού καθεστώτος. Αντιθέτως, η σχετική μετριοπάθειά τους αποδεικνύεται από τα σημεία όπου επικαλείται τα υπό διαμόρφωση ακόμα Συντάγματα της Γαλλίας και της Ιταλίας, τα οποία αποτελούσαν σημεία αναφοράς και για τους σοσιαλιστές της εποχής.[16] Ενώ όμως σ’ εκείνες τις χώρες τα Κομμουνιστικά Κόμματα συμμετείχαν σε κυβερνητικούς συνασπισμούς ως το Μάρτιο του 1947, στην Ελλάδα η ταξική και πολιτική πόλωση είχε κορυφωθεί και δεν άφηνε περιθώρια συμβιβασμού, όπως απέδειξε η σύντομη εμπειρία της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1944) και η σύγκρουση των Δεκεμβριανών.[17] Με βάση αυτές τις δύσκολες ιστορικές συνθήκες, οι προτάσεις του Ηλιού, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν ελήφθησαν υπ’ όψιν από τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις που μετείχαν στη Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή.
Η κριτική του Ηλιού στο Σύνταγμα του 1952
Το σχέδιο Συντάγματος της νέας επιτροπής που συγκρότησε η Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή με το ΞΗ΄ Ψήφισμά της το 1949 κατατέθηκε τελικά μετά από αλλεπάλληλες παλινωδίες στη Βουλή που είχε προκύψει από τις εκλογές του 1951.[18] Την πρωτοβουλία της κατάθεσής του έλαβαν οι κεντρώες δυνάμεις που πλειοψηφούσαν στη Βουλή και το Σύνταγμα ψηφίστηκε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους.[19] Η αριστερά συμμετείχε στην εν λόγω Βουλή με δέκα βουλευτές που εκλέχθηκαν με το ψηφοδέλτιο της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ). Σε αυτούς περιλαμβανόταν ο Ηλιού ως βουλευτής Λέσβου· η εκλογή του όμως, όπως και όλων των άλλων βουλευτών που εξελέγησαν με τα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ, ακυρώθηκε επειδή ήταν φυλακισμένοι ή εξόριστοι.[20]
Οι θέσεις της ΕΔΑ εκφράστηκαν και πάλι μέσα από τα κείμενα του Ηλία Ηλιού, ο οποίος άσκησε οξεία κριτική στο νέο Σύνταγμα χαρακτηρίζοντάς το ως «λίμπρο ντ’ όρο της ολιγαρχίας» σε σειρά τεσσάρων άρθρων του που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Δημοκρατική» της 22ης, 25ης, 27ης και 28ης Δεκεμβρίου 1951.[21] Ο Ηλιού αμφισβήτησε τη νομιμοποίηση της Βουλής του 1951 να ψηφίσει το νέο Σύνταγμα, αλλά πρόσθεσε ότι η Αριστερά θα ήταν διατεθειμένη να δεχθεί ένα Σύνταγμα που θα ήταν προϊόν συμβιβασμού και θα περιείχε ένα κατώτατο όριο εγγυήσεων και «τη δυνατότητα για μια προοδευτική, εξελικτική αλλαγή με νόμιμα μέσα». Απέρριπτε όμως το σχέδιο της Επιτροπής του ΞΗ΄ Ψηφίσματος ως καρπό της «μονόπλευρης και έξαλλης Βουλής του εμφυλίου πολέμου», καθώς αυτό περιόριζε την ελευθερία του τύπου και τον συνδικαλισμό, επέβαλε «αντιορθολογιστικά ιδανικά» στην παιδεία, καθιέρωνε τον έλεγχο του φρονήματος των δημοσίων υπαλλήλων και προστάτευε προνομιακά τα κεφάλαια του εξωτερικού. Με τέτοιες προβλέψεις, το Σύνταγμα, θεωρούσε, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα «dictat», μια απλή «διακήρυξη των όρων κατοχής του ελληνικού λαού από την ολιγαρχία».
Η θεσμική πανουργία των νικητών του εμφυλίου πολέμου, ωστόσο, ξεπέρασε και τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις του Ηλιού, καθώς το Σύνταγμα του 1952 προέβλεψε και διευκόλυνε τη διατήρηση σε ισχύ του «παρασυντάγματος», δηλαδή όλων των Συντακτικών Πράξεων και των Συντακτικών Ψηφισμάτων που είχαν εκδοθεί από τις 14 Οκτωβρίου 1944 και εφεξής και έρχονταν σε αντίθεση με το Σύνταγμα.[22] Το «παρασύνταγμα» έδινε τη δυνατότητα στις διοικητικές αρχές να υπαγάγουν συγκεκριμένες πράξεις των πολιτών σε διαφορετικά νομικά καθεστώτα με τρόπο αυθαίρετο και ανάλογα με την εκτίμησή τους για τα φρονήματά τους, και με κυρίαρχη, σε κάθε περίπτωση, τη διάκριση μεταξύ εθνικοφρόνων και μη.[23] Από το σύνολο της σχετικής αρθρογραφίας προκύπτει ότι ο Ηλιού θεωρούσε πως «η μεταπελευθερωτική ακολασία με τις 114 Συντακτικές πράξεις και με τα 73 ψηφίσματα» –όπως όριζε εμπνευσμένα το παρασύνταγμα– είχε φτάσει στη λήξη της. Η αναφορά του στο «συνταγματικό καθεστώς που τερματίζεται με το τέλος αυτού του χρόνου» [του 1951] δείχνει πως ο συγγραφέας εκείνων των άρθρων δεν μπόρεσε να προβλέψει[24] ότι το ψήφισμα που έθετε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952[25] προέβλεπε τη ρύθμιση του κύρους των Συντακτικών Πράξεων και Ψηφισμάτων της περιόδου 1944-1952 με νέο ειδικό ψήφισμα μετά τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1952… Τούτο το ειδικό ψήφισμα[26] δημοσιεύτηκε στις 29 Απριλίου 1952 και έμελλε να διατηρηθεί σε ισχύ μέχρι το 1975…
Η στάση του Ηλιού απέναντι στο Παλάτι και τη «βαθεία τομή»
Μετά τις εκλογές του 1952 στις οποίες δεν εξελέγη βουλευτής, ο Ηλιού είχε τον χρόνο και πύκνωσε την επαφή του με τη νομική θεωρία, προβαίνοντας μάλιστα σε μια σημαντική θεωρητική συνεισφορά. Πρόκειται για τη μετάφραση της ευσύνοπτης πλην περιεκτικής μελέτης του κορυφαίου δημοσιολόγου Charles Eisenmann για τη διάκριση μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου, την οποία συνόδευσε με δικό του πρόλογο.[27] Στον πρόλογό του, ο Ηλιού υπογράμμιζε την αναφορά του Eisenmann στον αφορισμό του Lacordaire ότι «μεταξύ του ισχυρού και του αδυνάτου η ελευθερία είναι εκείνη η οποία καταπιέζει και ο νόμος είναι εκείνος ο οποίος απελευθερώνει», θεμελιώνοντας σε αυτόν τη δυνατότητα αξιοποίησης της επιστήμης του δικαίου με στόχο την κοινωνική πρόοδο.[28]
Στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, ο Ηλίας Ηλιού εκλέχθηκε επανειλημμένα βουλευτής με το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ (1956, 1958, 1961, 1963, 1964) και διετέλεσε κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του κόμματος. Από τη θέση αυτή, ο Ηλιού ανέλαβε το 1957 να δώσει θεωρητική υπόσταση στην πολιτική επιλογή της ΕΔΑ να εξομαλύνει τις σχέσεις της με τον Θρόνο, δημοσιεύοντας ένα άρθρο που προκάλεσε αίσθηση.[29] Συγκεκριμένα, υποστήριξε πως οι συνεπείς δημοκρατικές δυνάμεις, εννοώντας την αριστερά, παρότι είχαν «σοβαράς θεωρητικάς επιφυλάξεις» για τον βασιλικό θεσμό, δεν αμφισβητούσαν τη μορφή του πολιτεύματος. Αντίθετα, «αποδέχονται ότι το πολίτευμα, με τας δυνατότητας που παρέχει το άρθρον 108 του Συντάγματος αναθεώρησίν του επί το προοδευτικώτερον, όσον και αν δεν είναι το θεωρητικώς καλύτερον, προσφέρει πλαίσια, μέσα εις τα οποία μπορούν να λυθούν τα προβλήματα της εθνικής δημοκρατικής αλλαγής». Από την άλλη πλευρά, επέκρινε την πρόσφατη αντικομμουνιστική ρητορεία του βασιλιά Παύλου και του υπενθύμισε ότι «πρέπει να είναι βασιλεύς όλων των Ελλήνων».
Κατά την περίοδο του Ανένδοτου Αγώνα και του 1-1-4, οι αντιλήψεις του Ηλιού για την αναθεώρηση του Συντάγματος του 1952 εκφράστηκαν με αφορμή την κατάθεση στις 21 Φεβρουαρίου 1963 της πρότασης αναθεώρησης του Συντάγματος που έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «βαθεία τομή».[30] Ο Ηλιού, ενώπιον της Βουλής, επέλεξε να θεμελιώσει την κριτική του ενάντια στην πρόταση στο επιχείρημα της υπέρβασης των ουσιαστικών ορίων αναθεώρησης του Συντάγματος.[31] Συγκεκριμένα, υποστήριξε ότι η αναθεωρητική πρόταση αποτελούσε «προγραμματισμένην και σχεδιασμένην εκστρατείαν καταστροφής του υπολοίπου των ελευθέρων θεσμών εν τη Χώρα, οι οποίοι έστω και αν ποδοπατούνται καθημερινώς, αποτελούν τα γραπτά Συνταγματικά μας κείμενα». Στη συνέχεια, εξειδίκευσε την κριτική του στρέφοντας κυρίως τα βέλη του εναντίον της αναθεώρησης του άρθρου 21, που κατοχύρωνε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, χαρακτηρίζοντας ένα τέτοιο ενδεχόμενο ως ευθεία παραβίαση του Συντάγματος. Περαιτέρω, ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ αντιτάχθηκε στον συνταγματικό καθορισμό της διεθνούς θέσης της χώρας, τονίζοντας ότι «οι Συμμαχίαι γίνονται διά την φρούρησιν της υπάρξεως των πολιτειών και όχι οι πολιτείαι διά να προσδένονται εσαεί εις τας Συμμαχίας» και επικαλούμενος τη διαρκή μεταβολή των διεθνών σχέσεων. Επίσης, υπογράμμισε ότι η θεμελιώδης συνταγματική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας θιγόταν και από την πρόβλεψη για τη δυνατότητα θέσης κομμάτων εκτός νόμου, η οποία θα εμπόδιζε την ελεύθερη επιλογή των κομμάτων από τους πολίτες βάσει των προγραμμάτων τους.
Η πολεμική του Ηλιού εντασσόταν στη γενικότερη εκτίμηση της ΕΔΑ ότι η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας», προωθούσε τον εκφασισμό της χώρας.[32] Σ’ αυτό το πλαίσιο, ιδίως μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάιο του 1963,[33] η κυβέρνηση της ΕΡΕ θεωρήθηκε από τον Ηλιού ως μια κυβέρνηση που ξεπερνούσε σε αυταρχισμό ακόμα και τις παρεμβάσεις του Παλατιού στην πολιτική ζωή. Έτσι, τον Ιούνιο του 1963 ο Ηλιού υποστήριξε πως ο εξαναγκασμός του Κ. Καραμανλή, ο οποίος εξέφραζε «την πιο αδίστακτη και επιθετική πτέρυγα της αντιδραστικής δεξιάς», σε παραίτηση από τον βασιλιά Παύλο σήμαινε ότι ο Θρόνος επέλεξε να σώσει τα προσχήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.[34] Η εν λόγω εκτίμηση έμελλε να δοκιμαστεί μόλις δύο χρόνια αργότερα…
Ο Ηλιού στα Ιουλιανά του 1965
Πολλές από τις κοινοβουλευτικές αγορεύσεις του Ηλιού έχουν μείνει στην ιστορία με σημαντικότερη, ίσως, εκείνην της 23ης Ιουνίου 1965, στην οποία προφητικά αναφέρθηκε στον Γεώργιο Παπαδόπουλο ως ενδεχόμενο οργανωτή μελλοντικού πραξικοπήματος.[35] Ως προς τα συνταγματικά ζητήματα όμως, κορυφαίες υπήρξαν οι τοποθετήσεις του κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών του 1965. Αυτή τη φορά, οι παρεμβάσεις του ήταν εσωτερικές, διατυπώθηκαν (και) από το βήμα της Βουλής και άσκησαν ευρύτερη επίδραση.
Στην αρχή της κρίσης, ο Ηλιού σχολίασε καυστικά τις τρεις επιστολές του βασιλιά Κωνσταντίνου προς τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, εστιάζοντας κυρίως την κριτική του στην έλλειψη προσυπογραφής τους από τον δεύτερο, στο γεγονός ότι ο βασιλιάς θεωρούσε ότι είχε δικαίωμα πολιτικής διαφωνίας με τον πρωθυπουργό «όχι σαν επίκληση έστω δυσαρμονίας προς την ενεστώσα λαϊκή θέληση, αλλά εξ ιδίου δικαίου» και στην παραβίαση της αρχής της δεδηλωμένης.[36] Κατά την παρουσίαση των προγραμματικών δηλώσεων της δεύτερης κυβέρνησης των «αποστατών» με πρωθυπουργό τον Ηλία Τσιριμώκο, ο Ηλιού ζήτησε την άμεση διενέργεια εκλογών με ευθύνη υπηρεσιακής κυβέρνησης, λόγω δυσαρμονίας ανάμεσα στον λαό και τη σύνθεση της Βουλής.[37] Επισήμανε μάλιστα ότι αυτή η λύση θα ήταν ενδεδειγμένη ακόμα και αν η κυβέρνηση λάμβανε ψήφο εμπιστοσύνης, καθώς η νέα κοινοβουλευτική πλειοψηφία δεν θα ήταν εναρμονισμένη με το πολιτικό μήνυμα που είχε αποτυπωθεί στο εκλογικό αποτέλεσμα του 1964.[38]
Τα Ιουλιανά του καλοκαιριού του 1965 αποτέλεσαν μια τεράστια κοινωνική κινητοποίηση με συνεχείς διαδηλώσεις για περισσότερο από έναν μήνα ενάντια στις αντισυνταγματικές μεθοδεύσεις του Στέμματος. Στη σχετική αναφορά του από το βήμα της Βουλής, ο Ηλιού τόνισε ότι «[έ]γιναν 400 εν υπαίθρω δημόσιαι εκδηλώσεις, δύο απ’ αυτάς υπερέβησαν εις συμμετοχήν τας εκατοντάδας χιλιάδας λαού, η γνωστή διαδρομή του κ. Παπανδρέου και η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα».[39] Τούτη η λαϊκή κινητοποίηση, που έχει χαρακτηριστεί ακόμα και ως «ελληνικός Μάης του ‘68»,[40] αποδοκιμάστηκε έντονα από τις δυνάμεις της ΕΡΕ και του Παλατιού, οι οποίοι χαρακτήρισαν συνολικά την κινητοποίηση ως «οχλοκρατική». Σ’ αυτές τις αιτιάσεις απάντησε ο Ηλιού με το άρθρο του «Περί “πεζοδρομίου και οχλοκρατίας”» εκφράζοντας διαχρονικά αξιοσημείωτες σκέψεις για την αντιπροσώπευση και την αξία των δικαιωμάτων συλλογικής δράσης.[41] Συγκεκριμένα, επέκρινε την αντίληψη που περιορίζει τη λαϊκή κυριαρχία στην εκλογή των βουλευτών και την οποία είχε επικαλεστεί ο τότε αρχηγός της ΕΡΕ Π. Κανελλόπουλος για να δικαιολογήσει την «αποστασία» μερίδας βουλευτών της Ενώσεως Κέντρου. Απέναντι στη θεωρία της ελεύθερης ή αντιπροσωπευτικής εντολής (mandat représentatif), ο Ηλιού αντέταξε όχι μόνο τη θεωρία του Ρουσώ περί γενικής βούλησης, αλλά και σημειακές αναφορές στη συνταγματική θεωρία του 20ού αιώνα. Έτσι, επικαλέστηκε τον Carré de Malberg, σύμφωνα με τον οποίο η προσέγγιση της εκλογής ως εκδήλωσης απεριόριστης εμπιστοσύνης προς τον αντιπρόσωπο ισοδυναμούσε με την παραδοχή ότι η εκλογή δεν αποτελεί για τους εκλογείς πράξη άσκησης αλλά εγκατάλειψης της κυριαρχίας. Επίσης, αναφέρθηκε στους Barthélemy και Duez, που είχαν τονίσει ότι η αντιπροσωπευτική εντολή μετατρέπει τη Βουλή σε κυβερνώσα ολιγαρχία απέναντι στην οποία οι εκλογείς έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν πίεση στους αντιπροσώπους τους μέσω του Τύπου, των σωματείων, των συγκεντρώσεων και των δημόσιων εκδηλώσεων. Εκτεταμένη ήταν η αναφορά του Ηλιού και στην ελληνική συνταγματική θεωρία, ιδίως στα έργα των Σβώλου, Σγουρίτσα και Μάνεση, που υποστήριζαν την ανάγκη εναρμόνισης των αντιπροσώπων με τη βούληση των εκλογέων και προσδιόριζαν ως μέσα επίτευξης αυτού του σκοπού τα δικαιώματα συλλογικής δράσης και την άσκηση κριτικής δια του Τύπου. Έτσι, υπογράμμισε χαρακτηριστικά, «όχι πεζοδρόμιο, όχι αναρχία, όχι οχλοκρατία, αλλά, κατά τους πολιτικούς και συνταγματολόγους, μοναδικό μέσο για την πραγμάτωση της υπεροχής της λαϊκής κυριαρχίας αποτελεί η άσκηση όλων των δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι, του διαδηλώνειν, του συνεταιρίζεσθαι, του τύπου, της απεργίας, του αναφέρεσθαι, προς τον σκοπό να διατηρή ο εντολοδόχος-βουλευτής, σύμφωνα με τους στοιχειωδέστερους κανόνες της πολιτικής ηθικής και της πολιτικής συνεπείας, την γραμμή της εκτελέσεως των διακηρύξεών του, της συμμορφώσεως προς την εντολή που πήρε».
Από την άλλη πλευρά, η υπεράσπιση του «πεζοδρομίου» από τον Ηλιού είχε όρια, που φάνηκαν όταν οι κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι στις παρεμβατικές στο πολίτευμα ενέργειες του Κωνσταντίνου έφτασαν σε ευθεία αμφισβήτηση του ίδιου του βασιλικού θεσμού, αφού με συνθήματα διατυπωνόταν το αίτημα να κληθεί ο λαός να επιλέξει μέσω δημοψηφίσματος για την τύχη του.[42] Ο Ηλιού τόνισε με έμφαση ενώπιον της Βουλής ότι «[ο] λαός διαμόρφωσε το σύνθημα του δημοψηφίσματος […] Η ΕΔΑ δεν το υιοθέτησε».[43] Τούτη η τοποθέτησή του απηχούσε τις θέσεις του κόμματος της αριστεράς, που αρνήθηκε να ανταποκριθεί στην πίεση του «πεζοδρομίου» και να θέσει «πολιτειακό» ζήτημα, αποδίδοντας τις ενέργειες του βασιλιά στις ολέθριες υποδείξεις των συμβούλων του[44] και αυτοπεριοριζόμενο στην περιφρούρηση του συνταγματικού status quo.[45]
Ο Ηλιού στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή
Το κύκνειο άσμα των συνταγματικών παρεμβάσεων του Ηλία Ηλιού υπήρξε αναμφίβολα η θητεία του στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή, η οποία διαμόρφωσε το Σύνταγμα του 1975. Η εν λόγω Βουλή προέκυψε από τις εκλογές του 1974, στις οποίες η «Ενωμένη Αριστερά» (ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτερικού και ΕΔΑ) εξέλεξε οκτώ βουλευτές λαμβάνοντας ποσοστό 9,47%. Ο Ηλιού συμμετείχε στον διάλογο και τις αντιπαραθέσεις που συνόδευσαν τη διαδικασία κατάρτισης του Συντάγματος, τόσο με αγορεύσεις στη Βουλή, όσο και με την αρθρογραφία του.
Μετά από τη διαρροή της πρώτης εκδοχής του κυβερνητικού σχεδίου Συντάγματος στις 23 Δεκεμβρίου 1974 ο Ηλιού δημοσίευσε τέσσερα πρωτοσέλιδα άρθρα κριτικής του στην «Αυγή»,[46] ενώ μετά τη δημοσίευση του επίσημου κυβερνητικού σχεδίου στις 8 Ιανουαρίου 1975 τοποθετήθηκε στην προ ημερησίας διατάξεως στη Βουλή που διεξάχθηκε την επόμενη μέρα.[47] Ο Ηλιού επισήμανε ότι στο κυβερνητικό σχέδιο υπήρχαν πολλές σωστές διατάξεις και τόνισε την προθυμία της παράταξής του να συμβάλει εποικοδομητικά στον συνταγματικό διάλογο, χαρακτήρισε όμως το κυβερνητικό σχέδιο γενικά ως «αναχρονιστικό». Ειδικότερα, επέκρινε την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και την ταυτόχρονη αποδυνάμωση της Βουλής, επισημαίνοντας ότι τα άρθρα 44 παρ. 1 και 48 παρ. 1 έδιναν επικίνδυνες εξουσίες στον ΠτΔ υπενθυμίζοντας την εμπειρία του Συντάγματος της Βαϊμάρης.[48] Επίσης, άσκησε κριτική στη διατήρηση του παρασυντάγματος και στους περιορισμούς των συνταγματικών ελευθεριών, στη διάταξη για τη θέση κομμάτων εκτός νόμου και στην ειδική προστασία του ξένου κεφαλαίου.[49] Ακόμα, στηλίτευσε τις διατάξεις για την παιδεία και τους δημοσίους υπαλλήλους, υποστηρίζοντας πως η διατύπωσή τους άφηνε περιθώρια διαιώνισης των διακρίσεων με κριτήριο την «εθνικοφροσύνη». Όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στην ομιλία του υποστήριξε ότι «[ε]άν η Άκρα Αριστερά διέθετε την εξουσίαν, θα επέβαλε Σύνταγμα ολοκληρωτικόν. Σύνταγμα το οποίον θα αφαιρούσε και τας ατομικάς και πολιτικάς ελευθερίας των Ελλήνων. Και θα το επέβαλε, διά να είναι συνεπής προς την ιδεολογίαν της», ο Ηλιού απάντησε στη δευτερολογία του διακηρύσσοντας την πίστη της αριστεράς στον πολυκομματισμό και στην εναλλαγή των κυβερνήσεων.[50]
Σημαντική υπήρξε επίσης η συμβολή του στο αντισχέδιο Συντάγματος που κατέθεσαν το ΚΚΕ εσωτερικού και η ΕΔΑ στη Βουλή στις 21 Ιανουαρίου 1975.[51] Τούτο το αντισχέδιο πρόσθετε νέα δικαιώματα και θεσμικές εγγυήσεις, όπως η γενική ελευθερία της συνείδησης, ο εκδημοκρατισμός και ο έλεγχος των ΜΜΕ, το αναφαίρετο της ιθαγένειας, η προστασία της ιδιωτικής ζωής και προέβλεπε την πληρέστερη κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Στο οργανωτικό μέρος του, το αντισχέδιο περιόριζε σε συμβολικές εξουσίες τον ΠτΔ, ενώ όριζε ότι η εκλογή του θα γινόταν από ένα διευρυμένο σώμα που θα απαρτιζόταν από τους τριακόσιους βουλευτές και ισάριθμους εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Επίσης, προέβλεπε την πρωτοκαθεδρία της Βουλής και τη σύσταση μόνιμων εξεταστικών επιτροπών της με τη συμμετοχή όλων των κομμάτων για οποιοδήποτε θέμα. Από νομοτεχνική άποψη, το εν λόγω αντισχέδιο συνιστούσε ένα ολοκληρωμένο εναλλακτικό Σύνταγμα που διέθετε ακρίβεια και εσωτερική συνοχή.[52] Ταυτόχρονα ήταν το μετριοπαθέστερο σε σχέση με τα άλλα αντισχέδια που προήλθαν από δυνάμεις της αριστεράς,[53] καθώς δεν αρνιόταν την πρόβλεψη περιορισμών ακόμα και στα ατομικά δικαιώματα συλλογικής δράσης.[54]
Οι τοποθετήσεις του Ηλιού ενώπιον της Συνταγματικής Επιτροπής κινήθηκαν στις κατευθύνσεις που χάραζε το εν λόγω αντισχέδιο και χαρακτηρίζονταν από ιδιαίτερα ήπιο τόνο.[55] Έτσι, σε αντίθεση με την υπόλοιπη αντιπολίτευση (ΕΚ-ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ), χαιρέτισε την πρόβλεψη του κυβερνητικού σχεδίου για τη διαίρεση της Βουλής σε τμήματα υποστηρίζοντας ότι ανταποκρινόταν στην ανάγκη επιτάχυνσης της νομοθετικής εργασίας.[56] Η επιχειρηματολογία του έμοιαζε πολύ με εκείνη της πλειοψηφίας, αφού επικαλέστηκε την πολυπλοκότητα της κοινωνικής ζωής, την αύξηση της κρατικής παρέμβασης και την ανάγκη ψήφισης νόμων που απαιτούν τεχνικές γνώσεις.[57] Αξιοσημείωτη υπήρξε, επίσης, η αντίθεσή του με την τροπολογία που πρότειναν βουλευτές του ΠΑΣΟΚ για τη στέρηση του δικαιώματος του εκλέγεσθαι από πρόσωπα που συνέπραξαν στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος.[58] Ο Ηλιού υποστήριξε ότι η τροπολογία ήταν πολύ εκτεταμένη υπογραμμίζοντας ότι «δεν ημπορούμε να τους βάλωμεν όλους, όσους κατά τον έναν ή άλλον τρόπον συνέπραξαν, εις το ίδιο τσουβάλι».[59] Αυτή η αντιπαράθεση απηχούσε τη διάσταση απόψεων εντός της αριστεράς σε σχέση με την αναγκαία έκταση της κάθαρσης του κρατικού μηχανισμού από τους συνεργάτες της δικτατορίας.[60]
Στην Ολομέλεια της Βουλής, η σημαντικότερη αγόρευση του Ηλιού πραγματοποιήθηκε στις 28 Μαρτίου 1975.[61] Ο Ηλιού επισήμανε ως θετικά σημεία του κυβερνητικού σχεδίου τη ρύθμιση της ιδιοκτησίας και της προστασίας του περιβάλλοντος, τη διαίρεση της Βουλής σε τμήματα, την καθιέρωση των νόμων-πλαίσιο και την κατοχύρωση του δικαιώματος προηγούμενης ακρόασης. Από την άλλη πλευρά, επέκρινε τις αναφορές στην έννοια του έθνους, θεωρώντας ότι άφηναν περιθώρια για τη διαιώνιση της μετεμφυλιακής «εθνικοφροσύνης», καθώς και τις «υπερεξουσίες» του ΠτΔ, τις οποίες απέδιδε σε προσωπικές βλέψεις του Κ. Καραμανλή για τον προεδρικό θώκο. Επιπλέον, επέμεινε πολύ στη σημασία των διαδηλώσεων, σημειώνοντας ταυτόχρονα ότι οι «αστικές ελευθερίες» έχουν αυτοτελή ουσία και αξία.[62] Ιδιαίτερη σημασία έδωσε, επίσης, στη βελτίωση των προβλέψεων για τον οικονομικό προγραμματισμό (που τελικά αποτυπώθηκαν στο άρθρο 106 του Συντάγματος), στον έλεγχο των μονοπωλίων και στην απάλειψη της αυξημένης προστασίας των κεφαλαίων εξωτερικού. Συνολικά, ο Ηλιού τήρησε απέναντι στις κυβερνητικές προτάσεις μια πιο μετριοπαθή στάση σε σχέση με το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ. Τούτη η στάση του συμπυκνώθηκε γλαφυρά στην αποστροφή της ομιλίας του στην οποία τόνισε ότι θα πρέπει «να μη σκοτώσουμε την χρυσοτόκο όρνιθα» του κοινοβουλευτισμού καθώς η προβολή των μειονεκτημάτων του κοινοβουλευτισμού θα ευνοούσε τους νοσταλγούς της δικτατορίας.[63]
Αντί επιλόγου
Ο Ηλίας Ηλιού ανέλαβε να διατυπώσει θέσεις για τη διαμόρφωση του Συντάγματος σε κρίσιμες περιόδους μεγάλης έντασης. Κατά κύριο λόγο, οι θέσεις του απηχούσαν και αποτελούσαν συνισταμένη ευρύτερων τοποθετήσεων ενός τμήματος της αριστεράς για τη θεσμική ταυτότητα που θα έπρεπε να έχει ένα σύγχρονο κράτος. Ωστόσο, τα δεδομένα κάθε εποχής διέφεραν πολύ μεταξύ τους. Έτσι, τα άρθρα του το 1946-1947 και το 1951 δεν διατυπώθηκαν από το βήμα της Βουλής, αλλά δημοσιεύθηκαν στον κομματικό Τύπο και μάλιστα σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά ευνοούσαν τον νηφάλιο διάλογο για το περιεχόμενό τους. Στη συγκυρία των Ιουλιανών, ο Ηλιού αγόρευε ως κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ, η οποία δεν αποτελούσε πλέον μια απομονωμένη πολιτική δύναμη, όπως ήταν κατά την ίδρυσή της, αλλά αναπόσπαστη συνιστώσα ενός τεράστιου λαϊκού κινήματος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο ρόλος που επέλεξε να παίξει ήταν αφενός μεν να υπερασπιστεί τη μαζική κινητοποίηση, αφετέρου όμως να την αξιολογεί και κατά περίπτωση να την επικρίνει ώστε να μην υπερβεί συγκεκριμένα όρια και προκαλέσει την αντίδραση του μετεμφυλιακού πλέγματος εξουσίας. Η περίπτωση της συμμετοχής του στις εργασίες διαμόρφωσης του μεταπολιτευτικού Συντάγματος ήταν διαφορετική σε σχέση με το προδικτατορικό παρελθόν. Ο Ηλιού δεν εκπροσωπούσε πλέον στη Βουλή το σύνολο της αριστεράς, αλλά μόνο το ΚΚΕ εσωτερικού και την ΕΔΑ. Επιπλέον, η κριτική του όχι μόνο δεν έπαιρνε τον χαρακτήρα πολεμικής, όπως στην προδικτατορική περίοδο, αλλά διαρκώς υπογράμμιζε τον προσανατολισμό του στη βελτίωση του κοινοβουλευτισμού και στον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος.[64]
Παρά τις σημαντικές διαφορές μεταξύ τους όμως, οι παραπάνω κομβικές στιγμές της συνταγματικής σκέψης αυτού του «πλέον καταρτισμένου κοινοβουλευτικού άνδρα που ανέδειξε η Αριστερά από την λήξη του Εμφυλίου»,[65] παρουσιάζουν επίσης και κάποια θεμελιώδη κοινά γνωρίσματα. Έτσι, ως προς την οργάνωση των εξουσιών, ο Ηλιού σε όλες τις περιόδους παρουσίασε συγκεκριμένες προτάσεις που έτειναν στην αναμόρφωση και ενίσχυση του κοινοβουλευτισμού, παρότι θεωρητικά υποστήριζε την ανάγκη υπέρβασής του στην προοπτική του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Σ’ αυτό το πλαίσιο, τάχθηκε υπέρ της θεσμικής πρωτοκαθεδρίας της Βουλής σε σχέση με την εκτελεστική εξουσία και ιδίως σε σχέση με τον Ανώτατο Άρχοντα ανεξάρτητα από το εάν αυτός ήταν μονάρχης ή Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Αναφορικά με τις συνταγματικές ελευθερίες, ο Ηλιού υπήρξε διαχρονικά υπέρμαχος της αναγνώρισής τους χωρίς πολιτικές ή άλλες προϋποθέσεις και βέβαια χωρίς διαχωρισμό των πολιτών σε κατηγορίες με βάση το φρόνημά τους. Επιπλέον, ιδιαίτερα επέμεινε στην ανάδειξη των δικαιωμάτων συλλογικής δράσης, τα οποία θεωρούσε ότι αποτελούν κοινωνικό αντίβαρο απέναντι στην ελεύθερη εντολή. Αυτοί οι άξονες υπήρξαν και οι πυλώνες της συνταγματικής σκέψης του, που συνιστούν μια γόνιμη παρακαταθήκη σε μια εποχή που επιστρέφουν τα ερωτήματα τόσο για τη φύση και τα όρια της αντιπροσώπευσης όσο και για τη σημασία και τη λειτουργία των συνταγματικών δικαιωμάτων.
O Παναγιώτης Μαντζούφας είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ο Χαράλαμπος Κουρουνδής είναι διδάκτωρ Νομικής ΑΠΘ, διδάσκων (ΣΕΠ) στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης ΕΑΠ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Η παρούσα μελέτη θα αποτελέσει συμβολή των συγγραφέων στον Τιμητικό Τόμο που θα εκδοθεί προς τιμήν της καθηγήτριας Ισμήνης Κριάρη-Κατράνη
[2] Για μια συνολική παρουσίαση του έργου του Ηλιού βλ. τη μελέτη του Ηλία Νικολακόπουλου, Ηλίας Ηλιού. Πολιτική βιογραφία, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία, Αθήνα 2017
[3] Μ’ αυτό το πρίσμα προσέγγισε το έργο του Ηλιού ο Νίκος Αλιβιζάτος, Πραγματιστές, δημαγωγοί και ονειροπόλοι. Πολιτικοί, διανοούμενοι και η πρόκληση της εξουσίας, Πόλις, Αθήνα 2015, σ. 437-445
[4] Για τη στάση των δυνάμεων της αριστεράς βλ. Μιχάλης Λυμπεράτος, Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου: Κοινωνική πόλωση, Αριστερά και αστικός κόσμος στη μεταπολεμική Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον εμφύλιο, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2006. Από τις δυνάμεις του Κέντρου ιδιαίτερα έντονη υπήρξε η αντίδραση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Γεωργίου Καφαντάρη, ο οποίος έκανε λόγο για «ανελεύθερες και νόθες» εκλογές· για την πολιτική δράση και τις πολιτειακές αντιλήψεις του Καφαντάρη βλ. γενικότερα Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη, «Η συμβολή του Γεωργίου Καφαντάρη στην εξέλιξη των πολιτειακών θεσμών (1915-46)» στο Ο Γιώργος Καφαντάρης και η Εποχή του 1873-1946: πρακτικά του Συνεδρίου, Καρπενήσι, 26,27,28 Μαΐου (1988), Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 1991, σ. 151-166
[5] Βλ. το σχέδιο της εν λόγω επιτροπής σε Κώστα Μαυριά, Αντώνη Παντελή, Συνταγματικά κείμενα, τ. Α΄, δ΄ εκδ., Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2007, σ. 165-192
[6] Ο Ηλιού έγινε μέλος του ΚΚΕ το 1945· βλ. τη συνέντευξή του στον Σταύρο Ψυχάρη, Οι μνηστήρες της εξουσίας στο παιχνίδι της αλήθειας, ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2013 [1977], σ. 69-71 και γενικότερα σ. 59-86
[7] Τα τρία αυτά άρθρα αναδημοσιεύθηκαν μετά την κατάρρευση της δικτατορίας στο Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, Θεμέλιο, Αθήνα 1975, σ. 73-136, όχι όμως και το τέταρτο για το οποίο γίνεται αναλυτικά λόγος παρακάτω
[8] Βλ. Ηλίας Ηλιού, «Για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα. Το Κράτος και το Σύνταγμα», ΚΟΜΕΠ 10 (1946), σ. 572-577
[9] Βλ. Ηλιού, «Για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα. Ιστορική τοποθέτηση», ΚΟΜΕΠ 11 (1946), σ. 627-634
[10] Βλ. Ηλιού, «Για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα. Η ιστορία μας», ΚΟΜΕΠ 12 (1946), σ. 665-670
[11] Με τη νέα θέση του, το ΚΚΕ είχε μεταβάλει στρατηγική σε σχέση με την αμέσως προηγούμενη δεκαετία. Βλ. επ’ αυτού την κριτική του πρώην γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Παντελή Πουλιόπουλου, Δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2006 [1934]
[12] Αξίζει να σημειωθεί ότι στην επανέκδοση του άρθρου του το 1975, ο Ηλιού επισήμανε ότι δεν θεωρούσε πλέον αυτά τα μέτρα ως ολότελα επιφανειακά· βλ. τη σχετική σημείωση σε Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, ό.π., σ. 131
[13] Βλ. Ηλιού, «Σκέψεις για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα», ΚΟΜΕΠ 3 (1947), σ. 118-124. Ανάμεσα στα τρία πρώτα και στο τέταρτο από τα άρθρα του Ηλιού για το λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα δημοσιεύθηκε και μια άκρως επαινετική μελέτη του για το σοβιετικό Σύνταγμα του 1936· βλ. Ηλιού, «Το σοβιετικό Σύνταγμα του 1936», ΚΟΜΕΠ 1 (1947), σ. 21-25
[14] Η καθολική ψηφοφορία για γυναίκες και άνδρες άνω των δεκαοκτώ ετών είχε ήδη εφαρμοστεί τον Απρίλιο του 1944 στις εκλογές που είχε οργανώσει η Πανελλήνια Ένωση Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ, γνωστή ως «κυβέρνηση του βουνού») για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου της· βλ. την υπ’ αριθ. 6 Πράξη της ΠΕΕΑ, το τρίτο άρθρο της οποίας προέβλεπε τη συμμετοχή των γυναικών στις εκλογές, στo Αντώνης Παντελής / Στέφανος Κουτσουμπίνας / Τριαντάφυλλος Γεροζήσης (επιμ.), Κείμενα συνταγματικής ιστορίας, τ. Β΄, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993, σ. 603-605
[15] Η συγκεκριμένη πρόταση μοιάζει πολύ με τη ρύθμιση του άρθρου 35 του Συντάγματος του 1952. Γι’ αυτήν βλ. αντί άλλων στο Αριστόβουλος Μάνεσης, «Η έκτακτος νομοθετική διαδικασία (Συμβολή εις την ερμηνείαν του άρθρου 35 παρ. 2-5 του Συντάγματος)» [1955]· στου ιδίου, Συνταγματική Θεωρία και πράξη (1954-1979), Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 182-243
[16] Βλ. χαρακτηριστικά Αλέξανδρος Σβώλος, «Συνταγματικά προβλήματα της Ευρώπης», Σοσιαλιστική Επιθεώρηση 9-10-11 (1946), σ. 324-329
[17] Βλ. γενικά Δημήτρης Μαριόλης, Η αδύνατη ταξική ανακωχή. Η πολιτική του ΕΑΜ στα υπουργεία Οικονομικών, Εργασίας και στα συνδικάτα μέχρι τα Δεκεμβριανά, ΚΨΜ, Αθήνα 2015 και την ειδικότερη μελέτη του Παναγιώτη Μαντζούφα, «Ο Αλέξανδρος Σβώλος ως μέλος της ΠΕΕΑ και της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου (1944)», στο Γιώργος Κασιμάτης / Γιώργος Αναστασιάδης (επιστ. επιμ.), Αλέξανδρος Σβώλος. Ο συνταγματολόγος, ο πολιτικός, ο οραματιστής, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία, Αθήνα 2009, σ. 223-240
[18] Για την κυοφορία του Συντάγματος του 1952 βλ. Γιώργος Αναστασιάδης, Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία (1940-1986), β΄ εκδ., Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 1998, σ. 8-13
[19] Για μια προσπάθεια ερμηνείας της ψήφισης ενός «δεξιού» Συντάγματος με κεντρώες ψήφους βλ. Χαράλαμπου Κουρουνδή, «Επιβολή και συμβιβασμός στην ελληνική μεταπολεμική Ιστορία: εννέα θέσεις για την επίδραση του συσχετισμού δύναμης στο Σύνταγμα» στο Στέργιου Μήτα, Κώστα Στρατηλάτη, Ιωάννη Κουμασίδη (επιμ.), Η ισχύς και το Δίκαιο, Νομικές Εκδόσεις Hippasus, Λευκωσία, σ. 192-194 και γενικότερα σ. 191-205
[20] Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τον Μάνεση, Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος, τ. ΙΙ΄, Αφοί Π. Σάκκουλα, Αθήναι-Θεσσαλονίκη 1965, σ. 215, σημ. 26, η διάταξη του άρθρου 35 του ν. 1878/1951 στην οποία θεμελίωσε το Εκλογοδικείο την απόφασή του για την ακύρωση της εκλογής τους ήταν «αναμφίβολα αντισυνταγματική», καθώς παραβίαζε την καθολικότητα του δικαιώματος του εκλέγεσθαι
[21] Βλ. Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, ό.π., σ. 51-71
[22] Για το παρασύνταγμα βλ. Αναλυτικά το βιβλίο του Νίκου Αλιβιζάτου, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, γ΄ εκδ., Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 451-523
[23] Με αυτόν τον τρόπο, «[ε]λευθερίες του πολίτη, που τις προστάτευε το Σύνταγμα, τις καταπατούσε το Ψήφισμα», όπως έγραφε ο Γιώργης Κατηφόρης στο έργο του Η νομοθεσία των βαρβάρων (Θεμέλιο, Αθήνα 1975, σ. 82). Με τα λόγια της Ιφιγένειας Καμτσίδου («Το Συνταγματικό Δίκαιο ως πράξη εμπιστοσύνης και πράξη τόλμης. Ο Αριστόβουλος Μάνεσης και η εποχή του» στο Αλέξανδρος Κεσσόπουλος, Γιώργος Σωτηρέλης (επιμ.), Από τον Αλέξανδρο Σβώλο στον Αριστόβουλο Μάνεση. Η κοινή θεωρητική θεμελίωση του ελληνικού δημοκρατικού συνταγματισμού, Ευρασία, Αθήνα 2022, σ. 43) το αποτέλεσμα αυτής της θεσμικής καινοτομίας ήταν ότι οι «αντεθνικώς σκεπτόμενοι» καταντούσαν έρμαια της αυθαιρεσίας των κυβερνώντων, έχαναν την προσωπική τους ελευθερία, συχνά και την κοινωνική τους υπόσταση
[24] Από αυτήν την άποψη, εφόσον γίνει δεκτό ότι ο Ηλιού δεν είχε υποπτευθεί τη διαιώνιση των έκτακτων μέτρων, φαντάζει άδικη η κριτική του Γιάννη Δρόσου στο Δοκίμιο ελληνικής συνταγματικής θεωρίας, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1996, σ. 487, ότι ο ηγέτης της αριστεράς δεν ανέδειξε στα συγκεκριμένα άρθρα του την αντίφαση μεταξύ Συντάγματος και παρασυντάγματος. Από την άλλη πλευρά, είναι εύστοχη η παρατήρησή του (σ. 488) ότι τα επόμενα χρόνια «η Αριστερά και οι Αριστεροί στήριξαν την μάταιη προσπάθειά τους να κατακτήσουν το ίδιο έδαφος νομιμότητας με όλους τους άλλους» στο συγκεκριμένο Σύνταγμα
[25] Πρόκειται για το Ψήφισμα της 31.12.1951/1.1.1952 με το οποίο ψηφίστηκε και τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952
[26] Πρόκειται για το ψήφισμα 16.4.1952/29.4.1952 που εκδόθηκε από τη Βουλή ασκώντας ουσιαστικά συντακτική εξουσία και μετά τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος του 1952. Με το Ψήφισμα διατηρήθηκαν σε ισχύ όλες οι ρυθμίσεις των Συντακτικών Πράξεων και Ψηφισμάτων της περιόδου 1944-1952 που έγιναν γνωστές ως παρασύνταγμα
[27] Charles Eisenmann, Δημόσιον και Ιδιωτικόν Δίκαιον. Αι αληθείς βάσεις της διακρίσεώς των, μτφρ. Ηλίας Ηλιού, Ορίζοντες, Αθήναι 1953
[28] Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλίας Ηλιού, ό.π., σ. 64. Ο αφορισμός του Lacordaire και η προσέγγιση του Eisenmann εντάσσονταν σ’ ένα ευρύτερο ρεύμα που υποστήριζε την προώθηση σοσιαλιστικών πολιτικών μέσω της κρατικής παρέμβασης· βλ. ενδεικτικά σ’ αυτήν την κατεύθυνση το Maurice Duverger, Introduction à la politique, Gallimard, Παρίσι 2000 [1964], σ. 318-319
[29] Βλ. Ηλιού, «Στέμμα και πολιτική», Αυγή, 13 Ιανουαρίου 1957
[30] Για τη «βαθεία τομή» βλ. Κουρουνδή, Το Σύνταγμα και η Αριστερά. Από τη «βαθεία τομή» του 1963 στο Σύνταγμα του 1975, Νήσος, Αθήνα 2018, σ. 71-156
[31] Βλ. Βουλή των Ελλήνων, Περίοδος ΣΤ΄, Σύνοδος Β΄, Επίσημα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, τ. Β΄, Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1963, σ. 587-588
[32] Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ο Τύπος του κόμματος υποδέχθηκε την κατάθεση της πρότασης με άρθρο που την χαρακτήριζε ως «μοναρχοφασιστικό κατασκεύασμα»· βλ. Αυγή, 22 Φεβρουαρίου 1963
[33] Για τη στάση της ΕΔΑ και του Ηλιού σ’ εκείνα τα γεγονότα βλ. Κατερίνα Λαμπρινού, ΕΔΑ 1956-1967. Πολιτική και ιδεολογία, Πόλις, Αθήνα 2017, σ. 152-153
[34] Βλ. Η. Ηλιού, «Πού βρισκόμαστε, πού βαδίζουμε, τι προτείνουμε», Ελληνική Αριστερά 1 (1963), σ. 2-10
[35] Βλ. Λεωνίδας Καλλιβρετάκη, «Το “σαμποτάζ” του Έβρου χωρίς ζάχαρη. Μια απόπειρα αναψηλάφισης», Αρχειοτάξιο 12 (2010), σ. 142-144 και γενικότερα σ. 132-160
[36] Βλ. Ηλιού, «Γύρω από τρεις νομικοπολιτικές διατριβές», Αυγή, 18 Ιουλίου 1965 και στου ίδιου, Η κρίση εξουσίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σ. 180-186
[37] Βλ. Βουλή των Ελλήνων, Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Περίοδος Η΄ – Έκτακτος Σύνοδος, Εν Αθήναις 1965, σ. 122, 125
[38] Όταν πάντως η κυβέρνηση που σχημάτισε ο Στέφανος Στεφανόπουλος έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης, το κόμμα της Αριστεράς την αναγνώρισε ως νόμιμη κυβέρνηση παρά τις πολιτικές και ηθικές επικρίσεις που άσκησε εναντίον της· βλ. τη συνέντευξη του Η. Ηλιού σε Επίκαιρα, 414 (1976), σ. 16
[39] Βλ. Ηλιού, Η κρίση εξουσίας, ό.π., σ. 229
[40] Βλ. Χριστόφορο Βερναρδάκη, Γιάννη Μαυρή, Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα 1991, σ. 239-267
[41] Βλ. Ηλιού, Η κρίση εξουσίας, ό.π., σ. 187-204
[42] Για το σύνθημα του δημοψηφίσματος βλ. αντί άλλων τις αυτοβιογραφικές περιγραφές των Δημήτρη Λιβιεράτου, «Το χρονικό του Ιουλίου 1965» στο Κώστα Πίττα (επιμ.), Ιουλιανά 1965, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2005, σ. 31-61 και Στέργιου Κατσαρού, Εγώ ο προβοκάτορας, ο τρομοκράτης, γ΄ εκδ., Ισνάφι, Ιωάννινα 2008, σ. 50-75
[43] Βλ. Αυγή, 28 Ιουλίου 1965
[44] Βλ. ενδεικτικά Δήμος Μέξης, «Τα βασιλικά πραξικοπήματα των Γλύξμπουργκ (1864-1965). Συνταγματική άποψη», Σύγχρονα Θέματα 16 (1965), σ. 407
[45] Για «μετριοπαθή στάση» της ΕΔΑ έκανε λόγο ο Jean Meynaud, Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, τ. Β΄, β΄ εκδ., μτφρ. Παναγιώτης Μερλόπουλος, Σαββάλας, Αθήνα 2002 [1972], σ. 90
[46] Βλ. Ηλιού, «Ο πρόεδρος που νομοθετεί», Αυγή, 29 Δεκεμβρίου 1974· του ιδίου, «Οι ανελεύθεροι ορισμοί», Αυγή, 31 Δεκεμβρίου 1974· του ιδίου, «Απαραίτητες προσθήκες», Αυγή, 1 Ιανουαρίου 1975· του ιδίου, «Η λαϊκή συμμετοχή», Αυγή, 3 Ιανουαρίου 1975. Τα εν λόγω άρθρα δημοσιεύθηκαν έπειτα και στο Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, ό.π., σ. 21-36
[47] Βλ. την ομιλία του στο Βουλή των Ελλήνων, Ε΄ Αναθεωρητική, Περίοδος Α΄ – Προεδρευομένης Δημοκρατίας – Σύνοδος Α΄, Πρακτικά των συνεδριάσεων της Ολομελείας της Βουλής των συζητήσεων επί του Συντάγματος 1975, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1975 (:Ολομέλεια Βουλής), σ. 13-15
[48] Λίγες μέρες αργότερα, παρόμοιες επικρίσεις διατύπωσε ο Φαίδων Βεγλερής στο άρθρο του «Το αυταρχικό συνταγματικό κράτος», Βήμα, 19 Ιανουαρίου 1975 (ομοίως και στου ίδιου, Υπόμνημα για ένα Σύνταγμα του ελληνικού λαού. Το συνταγματικό χρονικό της δικτατορίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1975, σ. 167-177)
[49] Οι φόβοι του Ηλιού στα περισσότερα από αυτά τα σημεία δεν επαληθεύτηκαν καθώς στο κείμενο του Συντάγματος του 1975 δεν διατηρήθηκε η διάταξη του κυβερνητικού σχεδίου που κρατούσε σε ισχύ το «παρασύνταγμα», ούτε πρόβλεψη για θέση κομμάτων εκτός νόμου. Για τις διαφορές μεταξύ κυβερνητικού σχεδίου και τελικού κειμένου του Συντάγματος βλ. Κουρουνδής, Το Σύνταγμα και η Αριστερά, σ. 186-240
[50] Βλ. Ολομέλεια Βουλής, σ. 21-22. Η επίθεση του Κ. Καραμανλή προκάλεσε επίσης τη δηκτική ειρωνεία του Μποστ: «Δυο πράγματα δεν έχω συναντήσει εις την ζοήν μου. Αριστερόν χοροφύλακα κε προθυπουργόν Έλληνα που να έχη καλήν ιδέαν διά τους αριστερούς. Προσπαθόντας ο κ. Καραμανλής να απαντήση στον κ. Ηλιού κατά την συζήτηση του Συντάγματος, είπε ότι “αν η Άκρα Αριστερά του κ. Ηλιού ή η άλλη αριστερά πάρη την εξουσία, θα κατασκεβάση σύνταγμα ολοκληροτικόν”. Κε ύστερα σου λέγουν μερικοί ότι ο κ. Προθυπουργός ήλθεν ανανεομένος κε δεν είνε ο παλαιός που εγνορίζαμε, διότι η πάροδος των ετών εις την Γαλίαν τον έκανε άλλον άνθρωπον. Αφτά είνε ανοησίε.»· βλ. Αυγή, 12 Ιανουαρίου 1975
[51] Βλ. «Αντισχέδιο Συντάγματος του ΚΚΕ εσωτερικού και της ΕΔΑ», Κομμουνιστική Θεωρία και Πολιτική [:ΚΟΘΕΠ] 1 (1975), σ. 23-85. Όπως εξήγησε ο Ηλιού, «το χαρακτηρίσαμεν αντισχέδιον, διότι φθάνει σε 96 τροπολογίες και προσθήκες»· βλ. Βουλή των Ελλήνων, Ε΄ Αναθεωρητική, Περίοδος Α΄ – Προεδρευομένης Δημοκρατίας – Σύνοδος Α΄, Πρακτικά των συνεδριάσεων των Υποεπιτροπών της επί του Συντάγματος 1975 Κοινοβουλευτικής Επιτροπής, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1975 (:Πρακτικά υποεπιτροπών), σ. 25
[52] Βλ. Antoine Pantélis, Les grands problèmes de la nouvelle Constitution hellénique, LGDJ, Παρίσι 1979, σ. 150-152
[53] Βλ. το αντισχέδιο του ΚΚΕ στο Βουλή των Ελλήνων, Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή, Σύνταγμα 1975. Διάταξις κατ’ άρθρον επισήμων σχεδίων – τροπολογιών ψηφισθέντος τελικού κειμένου, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1976, σ. 635-638· και του ΠΑΣΟΚ σε Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα, Σύνταγμα για μια Ελλάδα δημοκρατική. Εισηγήσεις της ομάδας Επιστημόνων του ΠΑΣΟΚ, Κέδρος, Αθήνα 1975
[54] Έτσι π.χ. το αντισχέδιο των ΚΚΕ εσωτερικού και ΕΔΑ προέβλεπε τη δυνατότητα απαγόρευσης των υπαίθριων συναθροίσεων αν από αυτές «επίκειται κατάδηλος κίνδυνος εις την δημοσία τάξιν»
[55] Αξίζει όμως να σημειωθεί και το επεισόδιο της 30ής Ιανουαρίου, όταν ο Ηλιού, (Πρακτικά Υποεπιτροπών, σ. 21) δήλωσε ότι με τους ρυθμούς συζήτησης που επέβαλλε η πλειοψηφία το νέο Σύνταγμα «θα το βλέπουμε και θα το συχαινόμαστε όλοι», προκαλώντας τις αντιδράσεις των βουλευτών της συμπολίτευσης
[56] Βλ. Πρακτικά Υποεπιτροπών, σ. 25-26
[57] Βλ. Πρακτικά Υποεπιτροπών, σ. 48
[58] Η πρόταση διατυπώθηκε από τον Ιωάννη Κουτσοχέρα· βλ. Βουλή των Ελλήνων, Ε΄ Αναθεωρητική, Περίοδος Α΄ – Σύνοδος Α΄, Επίσημα εστενογραφημένα πρακτικά συνεδριάσεων της Ολομελείας της Επιτροπής του Συντάγματος 1975, Προεδρία Κωνσταντίνου Δ. Τσάτσου, Αθήναι 1975 (:Ολομέλεια Επιτροπής), σ. 146. Ο Απόστολος Κακλαμάνης, Ολομέλεια Επιτροπής, σ. 147 υποστήριξε ότι μια τέτοια διάταξη θα μπορούσε να περιλαμβάνει τους αντιβασιλείς, πρωθυπουργούς, υπουργούς, γενικούς γραμματείς, νομάρχες, μέλη της Συμβουλευτικής Επιτροπής, ιδρυτικά μέλη του ΕΠΟΚ και τους δημάρχους της εποχής της δικτατορίας
[59] Βλ. Ηλιού, Ολομέλεια Επιτροπής, σ. 148
[60] Βλ. Γιώργου Καρρά, «Οι δίκες των βασανιστών και η εσωτερική λογική τους», Ο Πολίτης 2 (1976), σ. 8-15
[61] Βλ. Ηλιού, Ολομέλεια Βουλής, σ. 49-57
[62] Ο Ηλιού ανέδειξε λίγο αργότερα με ακόμα πιο έντονα χρώματα τη διεθνή διάσταση της ανάγκης προστασίας αλλά και της παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, υπογραμμίζοντας ότι «αντί έντιμης και ειλικρινούς προσπάθειας παριστάμεθα σε μια διελκυστίνδα ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, ποιος να φορτώσει στον άλλο τις παραβιάσεις, ποιος να εκφοβίσει και να περιαγάγει σε σιγή όσους τόλμησαν να επισημάνουν προσβολές ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο δικό τους στρατόπεδο»· βλ. Η. Ηλιού, Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Ερμείας, Αθήνα 1977, σ. 7-8
[63] Βλ. Ηλιού, Ολομέλεια Βουλής, σ. 52. Η θέση του προκάλεσε αντιπαράθεση στους κόλπους της αριστεράς· βλ. την κριτική που του ασκήθηκε σε Ριζοσπάστης, 30 Μαρτίου 1975 και την απάντησή του σε Ηλιού, Το Σύνταγμα…, ό.π., σ. 232
[64] Βλ. ενδεικτικά την επίκλησή του στην εκτίμηση του Ντε Γκωλ για τον Τωρέζ και στο σχετικό σχόλιο του Duverger ότι «δεν είναι στη φύση του κομμουνιστικού κόμματος να απομονώνεται από το Έθνος» σε Ηλιού, Ολομέλεια Βουλής, σ. 55
[65] Έτσι χαρακτήρισε τον Ηλιού ο Δρόσος, Δοκίμιο ελληνικής συνταγματικής θεωρίας, ό.π., σ. 486.
