Για το βιβλίο: Παντελής Λέκκας, ‘Ο Πύργος της Βαβέλ’ του Μάικλ Όουξοτ. Ερμηνεία ενός φιλοσοφικού διηγήματος, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2022, 188 σ.
ΕΛΕΝΗ ΑΝΔΡΙΑΚΑΙΝΑ
Τχ. 157
You hold on to the drums but you’re missing the beat (…)
Try to name what you feel and the feeling is gone (…)
You giggle at a funeral like there’s something I don’t get (…)
I paid the musicians so they get played on (…)
When I made a decision, the choice was gone (…)
It’s a mad, mad world if you wanna get it on (…)
Με την Βαβέλ του Παντελή Λέκκα στη σάκα διέσχισα την Πανεπιστημίου, έστριψα στην Κολοκοτρώνη και έψαξα το πλησιέστερο συμπαθητικό καφέ για να ξαποστάσω.
Τα ακουστικά μου στη διαπασών έπαιζαν το Mad World των Warhaus, μια ανεκπλήρωτη επιθυμία που επιθυμεί να ολοκληρωθεί, αδίστακτα μεγαλειώδης και τραγική.
Μια έκπληξη με περίμενε όταν άνοιξα τις σελίδες του βιβλίου και συναντήθηκα με το παράτολμο εγχείρημά του. O Πύργος της Βαβέλ του Π. Λέκκα έρχεται να μας υπενθυμίσει ό,τι εδώ και αιώνες προσπαθούμε να ξεχάσουμε και να ξορκίσουμε – την περατότητα του ανθρώπου και την αναγνώριση των ορίων του, των ορίων του ορθού λόγου, της επιστήμης και της πολιτικής. Επιτέλους, αναφώνησα, ένα βιβλίο που είναι επίκαιρο δίχως να συνθλίβει τον στοχασμό μας στον βωμό της ξέφρενης μηντιακής επικαιρότητας, που αναφέρεται στο ζωντανό παρόν ανατρέχοντας σε έναν πανάρχαιο, οικουμενικό μύθο, που μιλάει για την αυτογνωσία επισημαίνοντας τον ανοικτό, μερικό, αβέβαιο και ημιτελή χαρακτήρα της γνώσης, που μιλάει για την πολιτική ενώ αναστοχάζεται τα υπαρξιακά διλήμματα της ανθρώπινης κατάστασης.
Το βιβλίο του Π. Λέκκα για τη μοντέρνα Βαβέλ βρίσκει τη θέση του στα ράφια των βιβλιοπωλείων σε μια εποχή όπου το τεχνο-ουτοπικό όραμα της τελείωσης του ανθρώπου βρίσκεται πρώτο στην επιστημονική ατζέντα, ενώ καθημερινά οι εικόνες των δελτίων ειδήσεων το διαψεύδουν. Την ίδια στιγμή, οι γέροντες στα καφενεία του μικρού μoυ χωριού Ενκαρδία, στην κορυφή του βουνού Εγκαλέω, κουνούν στοχαστικά το κεφάλι τους τσουκρίζοντας τα ποτήρια τους και σιγοτραγουδώντας το αγαπημένο τους άσμα, Το Ντρημ Συντρίμ.
*_*
Ο μύθος της Βαβέλ, το κείμενο του Μάικλ Όουξοτ (Μ.Ο. εφεξής) το οποίο φιλοξενείται μεταφρασμένο στο πρώτο μέρος του βιβλίου του Π. Λέκκα, δημοσιεύτηκε το 1979. Πρόκειται για το δεύτερο κείμενο που γράφει ο Bρετανός καθηγητής με τον ίδιο τίτλο· το πρώτο δημοσιεύτηκε αρκετά χρόνια πριν, το 1948. Εδώ ο Μ.Ο. μεταπλάθει τον μύθο της Βαβέλ σε φιλοσοφικό διήγημα, τον αξιοποιεί ως μια μεταφορά για την κριτική προσέγγιση της τελειομανίας, η οποία χαρακτηρίζει τη νεοτερικότητα (1) και συναρτάται με τις ολοκληρωτικές της όψεις, την αποθέωση της πρακτικότητας και της εργαλειακής προσέγγισης του κόσμου και του εαυτού.
Το στιλ γραφής του Μ.Ο. στη δεύτερη αυτή εκδοχή του Πύργου της Βαβέλ είναι έκδηλα ειρωνικό, αυτοσαρκαστικό, πικρά αστείο και ευαίσθητα σκληρό. Η μοντέρνα εκδοχή του μύθου που διηγείται ο Μ.Ο. πάει κάπως έτσι:
Ο Νεβρώδ, ο ηγέτης της Βαβέλ, καταστρώνει ένα μεγαλοφυές στρατηγικό σχέδιο. Με σύνθημα την τελειότητα, την καινοτομία και την αριστεία, ο Νεβρώδ εξαγγέλλει το χτίσιμο ενός υψηλού πύργου που θα φτάσει μέχρι τον ουρανό και θα εκτοπίσει από τον θρόνο του τον Θεό, τον κύριο της τέλειας πολιτείας. Οι κάτοικοι της Βαβέλ πείθονται από τις μεγαλοστομίες του Νεβρώδ και συνεργάζονται αρχικά με ενθουσιασμό για το πρότζεκτ – να χτίσουν τον πύργο των ονείρων τους. Για να πραγματώσουν την μεγάλη ιδέα, αρχίζουν να συνενώνονται όχι ως πολίτες οι οποίοι, αν και διαφορετικοί αξιακά και πολιτισμικά, συμμερίζονται τους δεσμευτικούς κανόνες της πολιτείας, αλλά ως μέτοχοι μιας μεγάλης επιχείρησης που δεσμεύονται σε έναν κοινό πρότζεκτ-σκοπό. Η Βαβέλ υιοθετεί τις σύγχρονες τεχνικές Μάρκετινγκ-Μάνατζμεντ και σχεδιάζει το δικό της λογότυπο το οποίο υποδηλώνει την εταιρική της ταυτότητα ως επιχείρηση. Νέα γραμματόσημα εκδίδονται από τις ταχυδρομικές υπηρεσίες της Βαβέλ με το σήμα του Πύργου. Στην υπηρεσία του νέου «κοινωνικού σκοπού» στρατεύονται τα Πανεπιστήμια της Βαβέλ τα οποία διευρύνουν το πρόγραμμα σπουδών τους και προσφέρουν πτυχίο στους αποφοίτους τους με εξειδίκευση στις Σπουδές Πύργου. Οι θεράποντες του Πανεπιστημίου της Βαβέλ αναλαμβάνουν να σχεδιάσουν «“ένα σύστημα εκπαίδευσης” που σκοπό θα έχει να προσφέρει (…) “τις δεξιότητες και την προσαρμοστικότητα που απαιτεί το κοινό έργο (…): Ένα καινούριο μάθημα, η Πυργοτεχνολογία (ΠΤ, για συντομία), μπήκε στο ωρολόγιο πρόγραμμα του Λυκείου. Κι ένα καινούριο πτυχίο, στην Πυργολογία, προσφερόταν πλέον από το Πανεπιστήμιο. Η δε Σχολή Καλών Τεχνών μετατράπηκε σε Σχολή Βιομηχανικού Σχεδίου» (σ. 31-32). Η αλλαγή κρίθηκε αναγκαία, καθώς η κατασκευή του πύργου απαιτούσε νέες δεξιότητες για να μπορέσει ο πληθυσμός να προσαρμοστεί στο εγχείρημα.
Η διαδικασία ανέγερσης του Πύργου, η προσπάθεια επίτευξης του κοινού στόχου των πολιτών της Βαβέλ, δεν μπορούσε να αφεθεί στην υποκειμενική κρίση των πολιτών της. Αναγκαία κρίθηκε η εισαγωγή ορισμένων ποσοτικών, αντικειμενικών δεικτών απόδοσης, η υιοθέτηση ορισμένων εργαλείων-δεικτών για τη μέτρηση της αποδοτικότητας του καθενός και της συμβολής του στον κοινό στόχο. Επαγγελματίες μάνατζερ, ως επιστάτες του έργου, ανέλαβαν τη φροντίδα για την πορεία της ανέγερσής του. Ερωτηματολόγια, φόρμες αξιολόγησης, ποσοτικοποιημένα δεδομένα, στατιστικά δελτία, πίνακες κατάταξης – με αυτούς τους τρόπους, μέσω της εμπέδωσης μιας κουλτούρας λογιστικού ελέγχου, «ο κοινωνικός σκοπός των κατοίκων της Βαβέλ βρισκόταν συνεχώς υπό παρακολούθηση, εξονυχιστική μεν, άκριτη δε» (σ. 34-35). Καθώς το ύψος του Πύργου δεν ήταν δυνατόν να υπολογιστεί με μαθηματική ακρίβεια –πώς άλλωστε θα ήταν δυνατόν να μετρηθεί η απόσταση που χωρίζει τα εγκόσμια από το υπερπέραν, τον άνθρωπο από τον Θεό– οι μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση των προσπαθειών για το τελικό αποτέλεσμα δεν είχαν τέλος· διαρκείς μεταρρυθμίσεις κρίθηκαν απαραίτητες, διαρκή σεμινάρια πραγματοποιούνταν με το ίδιο θέμα, τις τεχνικές, τις γραφειοκρατικές λεπτομέρειες ανέγερσης του Πύργου. Οι σύμβουλοι του Νεβρώδ ανέλαβαν τη διαχείριση της ολοκλήρωσης του σχεδίου, της οικοδόμησης του Πύργου, επιδεικνύοντας μια σχεδιαστική μονομανία εκ του μηδενός: «ήθελαν να κατεδαφίσουν ό,τι είχε χτιστεί μέχρι τότε και να ξεκινήσουν να χτίσουν από την αρχή, βάσει καλύτερων αρχιτεκτονικών σχεδίων» (σ. 35), πεπεισμένοι ότι πρόκειται για ένα εγχείρημα επιστημονικό, ορθολογικό, ευγενές και ηθικό.
Τελικά, ο Πύργος κατέρρευσε πάνω στα κεφάλια τους. Κανείς δεν γλύτωσε από τα συντρίμμια. Αιτία δεν ήταν η σύγχυση των γλωσσών, αλλά ο μονισμός, η μονομανία και η μεγαλομανία των κατοίκων της, και δη των πολιτικών και πνευματικών της ηγετών. Στοχεύοντας έναν μελλοντικό, υψηλό, μεγαλειώδη, άπιαστο στόχο, οι κάτοικοι της Βαβέλ άδειασαν τη ζωή τους, το παρόν τους, από κάθε νόημα.
*_*
Ο Π. Λέκκας αναλαμβάνει να ερμηνεύσει το φιλοσοφικό διήγημα του Μ.Ο. εντάσσοντάς το στο πλαίσιο αφενός των μελετών του Βρετανού στοχαστή, και αφετέρου των ιδιαίτερων δικών του αναζητήσεων σχετικά με τον χαρακτήρα των νεοτερικών ιδεολογιών, τη σχέση τους με τα μεταφυσικά, παραδοσιακά θρησκευτικά συστήματα και την ιστορία της πολιτικής σκέψης.
Η προσέγγιση του Π. Λέκκα στον χαρακτήρα της νεοτερικότητας και των μοντέρνων ιδεολογιών δεν συνθλίβεται ερμηνευτικά κλεισμένη στα ασφυκτικά όρια των νεότερων χρόνων. Για την ερμηνεία της μοντέρνας Βαβέλ του Μ.Ο., ο Π. Λέκκας ανατρέχει στην αρχαιοελληνική παράδοση και στον τρόπο με τον οποίο η τραγωδία πραγματεύεται την αμετροέπεια, την ύβρη, και στοχάζεται τα όρια του ανθρώπου αναδεικνύοντας την αναντιστοιχία ανάμεσα στις ιδέες που κινητοποιούν τον τραγικό ήρωα και τα ολέθρια αποτελέσματα της δράσης του. Το Δελφικό Γνώθι Σεαυτόν, η αυτογνωσία, μετουσιώνεται σε οδηγό της στοχαστικής πράξης όταν η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου συνοδεύεται από την υπευθυνότητα, την αίσθηση του μέτρου, το μηδέν άγαν, δηλαδή τίποτε το υπερβολικό. Ο Π. Λέκκας αναγνωρίζει τις οφειλές του Μ.Ο. στον Αριστοτέλη, για τον οποίο η ικανοποίηση των επιθυμιών, εξορισμού απεριόριστων, πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία με τον ορθό λόγο, την λογική. Εδώ όμως, η λογική δεν συμπτύσσει το εύρος της στην αφηρημένη, τεχνική, εργαλειακή ορθολογικότητα των νεότερων χρόνων, αλλά συγκροτείται μέσα από την κατανόηση της ανθρώπινης περιπέτειας, των απαντήσεων που έδωσαν οι άνθρωποι στα υπαρξιακά και πολιτικά διλήμματα του βίου τους, πράττοντας μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις.
Στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, η μεταιχμιακή θέση του ανθρώπου, μήτε ζώο, μήτε θεός, συνυπάρχει με την υπόσχεση ενός τέλους, της τελειωτικής υπέρβασης της ατέλειας, με την υπέρβαση της φθαρτότητας και του θανάτου. Ωστόσο, με τη μεσολάβηση του Αποστόλου Παύλου, η σύμπτωση του πραγματικού και του ιδανικού αποτελούσε έργο του Θεού και όχι των ίδιων των ανθρώπων. Αυτός όμως ο συμβιβασμός με την ατέλεια του κόσμου θα δεχτεί πλήγματα τόσο από τον πελαγιανισμό, την αίρεση που αποθεώνει την ανθρώπινη βούληση, όσο και από τον γνωστικισμό, οι κήρυκες του οποίου διατείνονταν ότι ήταν κάτοχοι της απόλυτης γνώσης που θεραπεύει όλα τα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο ρασιοναλισμός των μοντέρνων χρόνων δεν αποτελεί παρά την επιβίωση των αιρέσεων του πελαγιανισμού και του γνωστικισμού, οι οποίες στο νέο αυτό πλαίσιο εκκοσμικεύονται, χωρίς ωστόσο να χάνουν το εσχατολογικό τους περιεχόμενο.
Ο ρασιοναλισμός, η παθολογία της νεοτερικότητας κατά τον Μ.Ο., συρρικνώνει τη σημασία της λογικής, τη συστέλλει «στο δικό του στενό, άκαμπτο, εργαλειακό και εντέλει κανονιστικό πλαίσιο». Εδώ, λογικό θεωρείται μόνο ότι «κατατείνει εργαλειακά στην επίτευξη κάποιου (του οποιουδήποτε) αποτελέσματος» (σ. 92). Η λογική του ρασιοναλισμού συνοψίζεται σε μια εταιρική δήλωση αποστολής [mission statement] για το κοινό όραμα της εταιρίας, τον στρατηγικό της σχεδιασμό, τον προσδιορισμό των πελατών της, το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα στην αγορά. Οι ρασιοναλιστές, τεχνοκράτες ή/και ιδεολόγοι, οι μοντέρνοι επίγονοι του πελαγιανισμού και του γνωστικισμού, πιστεύουν με ακλόνητη βεβαιότητα σε μια τελική, ιδανική, για όλους, κατάσταση που θα θεραπεύει όλα τα προβλήματα του ανθρώπου και θα επιτευχθεί είτε με την τεχνολογική πρόοδο, είτε με την πραγμάτωση ενός κοινού για όλους προορισμού-ιδανικού.
Για την επίτευξη της τελικής κατάστασης, της ουτοπίας, απαραίτητη είναι η υιοθέτηση της κοινωνικής μηχανικής, κατά το πρότυπο του θετικιστή Αυγούστου Κοντ, για τον οποίο η επιστήμη, ως βέβαιη θετική γνώση, θα αποτελούσε τη νέα θρησκεία της ανθρωπότητας και θα επέφερε την αντικατάσταση της διακυβέρνησης των ανθρώπων από τη διοίκηση των πραγμάτων. Εδώ φανερώνεται ο ολοκληρωτικός, δηλαδή ο δυστοπικός χαρακτήρας κάθε ουτοπίας, ο οποίος δεν αποτελεί ένα ατύχημα, αλλά συναρτάται με τη «σαρωτική σύλληψη του κοινού καλού» (σ. 113), για την πραγμάτωση του οποίου απαραίτητος είναι ο κρατικός συγκεντρωτισμός. H μοντέρνα Βαβέλ μεταβάλλεται έτσι από «κοινωνία» σε «κοινότητα», συνθλίβει την ατομικότητα, την ετερογένεια, τη διαφορετικότητα και τον νεοτερικό αξιακό πλουραλισμό, και εντέλει επιφέρει το τέλος της πολιτικής, «της διαβούλευσης μεταξύ ελεύθερων ανθρώπων, διαφορετικών μεταξύ τους, με αντικρουόμενες επιθυμίες, γνώμες και συμφέροντα» (σ. 113).
Η Βαβέλ επιφέρει επίσης το τέλος της μοντέρνας πολυγλωσσίας και πολυφωνίας, των διαφορετικών τρόπων προσέγγισης, κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου και του εαυτού. Στη μονιστικά ενεργόφιλη, τεχνοφιλική και υλιστική Βαβέλ δεν υπάρχει χώρος για τον homo sapiens και τoν homo ludens· εδώ επιβιώνει μόνο ένας τρόπος ύπαρξης, ο τρόπος της πρακτικής και ο ιδεατός του τύπος, ο homo faber. Δεν υπάρχει εδώ χώρος για τον στοχαστικό βίο και την αισθητική-ποιητική πρόσληψη του κόσμου, για εκείνους δηλαδή τους ιδιωματικούς τρόπους ύπαρξης που δεν αποσκοπούν σε ένα τέλος, δεν επιζητούν να πετύχουν κάτι, δεν αποβλέπουν σε έναν σκοπό. Στη μοντέρνα Βαβέλ δεν υπάρχει χώρος για το άρρητο· η λογοκεντρική αναστοχαστικότητα των κατοίκων της πασχίζει να βρει ένα όνομα που προσδιορίζει τον σκοπό μιας δραστηριότητας πριν από κάθε δραστηριότητα.
Αντί των σκοπών, το φιλοσοφικό δοκίμιο του Μ.Ο. για την Βαβέλ ανατιμά την έννοια της οδού, του δρόμου, ο οποίος ωστόσο παραμείνει ανοικτός, χωρίς να έχει τέλος, ένας συγκεκριμένος ιδανικός προορισμός. Η έννοια της οδού στον Μ.Ο. εστιάζει μάλλον στη διαδικασία και τον τρόπο, παρά σε κάποια αξία-τελικό σκοπό. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Π. Λέκκας, «για τον Όουξοτ δεν υπάρχουν “σκοποί,” μόνον “μέσα”» (σ. 92). Ο δρόμος που προτείνει ο Μ.Ο. είναι ο «δρόμος της σοφίας» (σ. 158), η οποία συμπυκνώνεται στο μηδέν άγαν, στον κανόνα του μέτρου (σ. 159). Η μεσότητα, η αποφυγή της υπερβολής, η συνείδηση της ανθρώπινης κατάστασης, η αναγνώριση της θνητότητας και της ατέλειας του ανθρώπου προτείνονται για τα πράγματα του δημόσιου βίου. Ωστόσο, το πρόταγμα του μέτρου δεν εμπεριέχει κάποιο ηθικολογικό, ουσιώδες περιεχόμενο (σ. 159), ούτε υπολογίζεται αντικειμενικά με ποσοτικούς όρους, δεν είναι ζήτημα αριθμητικής, αλλά κρίσης. Διαφορετικά από την εργαλειακή ορθολογικότητα, η πρακτική-εμπειρική σοφία υπαγορεύει την εκτίμηση των συγκεκριμένων περιστάσεων, θεμελιώνεται στο μονίμως ανοικτό και ημιτελές παρόν και λαμβάνει υπόψη της τον καιρό.
Η μελέτη του Π. Λέκκα για τη Βαβέλ του Μ.Ο. μιλάει για τη σχέση ηθικής και πολιτικής, για την ηθική της πολιτικής· για μια ηθική η οποία δεν είναι αφηρημένη, δεν χρησιμοποιεί την πολιτική εργαλειακά ως μέσον για την επίτευξη ενός μελλοντικού στόχου-ιδανικού· μιλάει μάλλον για μια πρακτική ηθική, εντοπισμένη στο παρόν, ενσωματωμένη στην άσκηση της πολιτικής. Η μελέτη του Π. Λέκκα στοχάζεται την ανθρώπινη κατάσταση με έναν τρόπο που διασώζει την πολιτική από τον εκφυλισμό της σε μάνατζμεντ.
*_*
Μόλις τελείωσα την ανάγνωση της Βαβέλ, έτρεξα και άρπαξα το προηγούμενο βιβλίο του του Π. Λέκκα με τις διαλέξεις του Μ.Ο. για την ιστορία της πολιτικής σκέψης. Έψαξα στις σημειώσεις μου και επιτέλους το βρήκα!
«Κάθε κυβέρνηση και κάθε πολιτικό κόμμα στους Νεότερους Χρόνους έχει αισθανθεί την έλξη τόσο της τελοκρατικής (2) όσο και της νομοκρατικής (3) αντίληψης (…). Νομίζω ότι εάν θέλουμε να κατανοήσουμε την πολιτική της νεότερης Ευρώπης, πρέπει να την αναγνωρίσουμε ως κάτι που έχει αναδυθεί από την ένταση μεταξύ των δύο αυτών προδιαθέσεων. Εάν μάλιστα κάποια από τις δύο αυτές προδιαθέσεις εξέλειπε από σκηνής, τούτο θα αποτελούσε σημαντική προειδοποίηση ότι μια νέα πολιτική εμπειρία αναδυόταν στον ορίζοντα (…). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάποτε θα συμβεί. Καμία πολιτική εμπειρία δεν διαρκεί για πάντα. Εάν επρόκειτο όμως να αναδυθεί κάτι καινούριο, θα ανέμενα να ήταν κάτι διαφορετικό από απλώς τον θρίαμβο είτε της τελοκρατικής είτε της νομοκρατικής αντίληψης».(4)
Σταμάτησα το διάβασμα ευχάριστα προβληματισμένη. Η ιστορία συνεχίζεται…
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Π. Λέκκας στον επίλογο της Βαβέλ, η ιστορία συνεχίζεται χάρη στα θετικά επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού (δημοκρατικοί θεσμοί, κοσμικότητα της σκέψης, δυνατότητα επιλογής, ατομική ελευθερία, ερμηνευτικός πλουραλισμός της εμπειρίας). Πρόκειται για όλα αυτά που μας καθιστούν ευαίσθητους στην ιστορία της ανθρώπινης κατάστασης, σκεπτικούς απέναντι στις μεγάλες αφηγήσεις της προόδου και του τέλους της ιστορίας, δύσπιστους σε κάθε λογής μεγαλοστομίες για τη σύμπτωση ιδανικού και πραγματικού, και ίσως αποτελεσματικούς στην αποτροπή κάθε μοντέρνας μορφής βαρβαρότητας.
Η Ελένη Ανδριάκαινα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Στους όρους «νεοτερικότητα/νεοτερικός» τηρείται η ορθογραφική επιλογή της συγγραφέως (Σ.τ.Επιμ.).
2. «Με τον όρο τελοκρατία εννοώ ότι το έργο που αρμόζει σε μια κυβέρνηση νοείται ως αναδιοργάνωση των ενεργειών των υπηκόων της και των πόρων της εδαφικής της επικράτειας προς την επίτευξη ενός μοναδικού και προμελετημένου τέλους». Μάικλ Όουξοτ, Διαλέξεις για την ιστορία της πολιτικής σκέψης, μτφρ.-επίμ. Π. Λέκκας, Τόπος 2019, σ. 522.
3. «Η αντίληψη της νομοκρατίας είναι ακριβώς η απόρριψη της άποψης ότι έργο μιας κυβέρνησης είναι να επιβάλλει κάποιο καθολικό “τέλος” ή “σκοπό” στους υπηκόους της (σ. 546). Το έργο που αρμόζει σε μια κυβέρνηση είναι όχι να προσφέρει στους υπηκόους της κάποια υπαρκτή κατάσταση ζωής που θα ονομάζεται “ευτυχία” ή “αρετή,” όχι να επιβάλλει επ’ αυτών έναν ενιαίο “κοινωνικό σκοπό” ή “τέλος” που πρέπει να επιτευχθεί, αλλά να τους προσφέρει νόμο (…) με τέτοιον τρόπο που η “ηθική αυτονομία” του καθενός να γίνεται σεβαστή». Μάικλ Όουξοτ, Διαλέξεις…, ό.π., σ. 548.
4. Μάικλ Όουξοτ, Διαλέξεις…, ό.π., σ. 553.
