ΣΧΟΛΙΟ ΣΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ Ο ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΣΑΟΥΛ, ΤΟΥ ΛΑΖΛΟ ΝΕΜΕΣ1
Βίκυ Ιακώβου
Τχ. 150-151-152
Η ταινία του Λάζλο Νέμες Ο γιος τού Σαούλ είναι μια τολμηρή ταινία, διότι κάνει το βήμα της μυθοπλασίας και της αναπαράστασης σχετικά με τα στρατόπεδα θανάτου. Όπως θα προσπαθήσω να δείξω με τα κάπως αποσπασματικά σχόλια που ακολουθούν –και που προέκυψαν από μια σχεδόν ακατανίκητη ανάγκη να κατανοήσω τόσο την ίδια την ταινία όσο και το γιατί τη θεώρησα καλή–,2 οι σεναριακές και σκηνοθετικές επιλογές πιστοποιούν ότι ο Νέμες, με παιδεία ιστορικού, έχει λάβει υπόψη του τις ιστοριογραφικές και αισθητικές συζητήσεις και προβληματισμούς σχετικά με τη Shoah, ειδικότερα αναφορικά με τη δυνατότητα και τα όρια της αναπαράστασης και τα ηθικά ζητήματα που αυτή θέτει.
Είναι μια τολμηρή ταινία επίσης επειδή εστιάζει σε εκείνη την ιδιαίτερη κατηγορία εγκλείστων η οποία, σύμφωνα με το φρικαλέο σύστημα που είχαν επινοήσει οι ναζί, ήταν επιφορτισμένη με το έργο της υποβοήθησης στην τέλεση των εγκλημάτων: τις Ειδικές Ομάδες [Ζόντερκομάντο]. Κατά τον Πρίμο Λέβι, «η σύλληψη της ιδέας και της οργάνωσης των Ομάδων [αυτών] υπήρξε το δαιμονικότερο έγκλημα του εθνικοσοσιαλισμού»· πρόκειται, πάλι με τα λόγια του Λέβι, για έναν «παροξυσμό μοχθηρίας και μίσους: έπρεπε να είναι Εβραίοι αυτοί που θα οδηγούσαν στους φούρνους Εβραίους, έπρεπε να αποδείξουν ότι οι Εβραίοι, υπάνθρωποι, κατώτερη φυλή, λυγίζουν σε κάθε περίπτωση, μέχρι του σημείου να εξοντώνουν εαυτούς».3 Τα μέλη των ομάδων αυτών επιλέγονταν είτε μεταξύ των κρατουμένων είτε, από κάποια εποχή κι έπειτα, με την άφιξη των αποστολών στο στρατόπεδο. Οι ναζί δεν τους αποκάλυπταν εξαρχής τι θα έκαναν ούτε, βεβαίως, τους έδιναν κάποια δυνατότητα επιλογής· εξόντωναν εξάλλου τα μέλη των ομάδων τακτικά. Οι άνθρωποι αυτοί βρέθηκαν στον πυρήνα του μηχανισμού της εξόντωσης, χωρικά αλλά και, το κυριότερο, πρακτικά και ψυχικά. Στην κωδικοποιημένη ναζιστική γλώσσα αποκαλούνταν «φορείς [του] μυστικού» [Geheimnisträger], όπως διευκρινίζεται και στην αρχή της ταινίας.4
Σε ένα σύντομο και ευθύβολο εγκώμιο της ταινίας, το Sortir du noir, ο Γάλλος φιλόσοφος και ιστορικός τέχνης Ζωρζ Ντιντί-Υμπερμάν τονίζει ότι δεν υπάρχει πλάνο της που να μην αντλεί από πηγές και μαρτυρίες, χωρίς ωστόσο αυτό να αναιρεί στο ελάχιστο τον μυθοπλαστικό της χαρακτήρα.5 Θα ξεκινήσω, λοιπόν, κάπως ανορθόδοξα, με λίγα λόγια για ορισμένες από αυτές τις μαρτυρίες, τις οποίες διάβασα έχοντας ήδη δει την ταινία και γνωρίζοντας ότι στάθηκαν πηγή έμπνευσης για τον Νέμες, που μαζί με την Κλάρα Ρουαγιέ έγραψε και το σενάριο.
[…]
Η Βίκυ Ιακώβου διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Μια πρώτη εκδοχή του παρόντος κειμένου παρουσιάστηκε στο Θερινό Εργοτάξιο Ιδεών που οργάνωσαν οι Εκδόσεις Ευρασία τον Αύγουστο του 2016 στη Βυζίτσα του Πηλίου. Μια δεύτερη εμπλουτισμένη εκδοχή του παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο του 2019, στην εκδήλωση Ιστορική μνήμη και Ολοκαύτωμα, που οργάνωσαν το Εργαστήριο Πολιτικής Φιλοσοφίας και το ΠΜΣ «Φιλοσοφία» του Τμήματος ΦΠΨ του ΕΚΠΑ. Ευχαριστώ τον Μίλτο Θεοδοσίου και τη Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου για τις αντίστοιχες προσκλήσεις, όπως και τους συμμετέχοντες και τις συμμετέχουσες στις δύο αυτές εκδηλώσεις για τις παρατηρήσεις τους. Ευχαριστίες οφείλω επίσης στην Ποθητή Χαντζαρούλα και στην Οντέτ Βαρών-Βασάρ για την παρότρυνση και τα σχόλιά τους.
2. Τα σχόλια αυτά συναντιούνται σε κάποια σημεία με εκείνα του Σταύρου Ζουμπουλάκη στο άρθρο «Ένας γιος στο Άουσβιτς», Η Καθημερινή, 6/12/2015, το οποίο διάβασα αφού είχα επεξεργαστεί μέρος του παρόντος κειμένου.
3. Primo Levi, Αυτοί που βούλιαξαν κι αυτοί που σώθηκαν, μτφρ. Χαρά Σαρλικιώτη, εκδ. Άγρα, Αθήνα 1997, σ. 55 και σ. 53.
4. Σχετικά με την ιστορία και τα καθήκοντα των Ειδικών Ομάδων, την αρνητική εικόνα που είχαν για τα μέλη τους οι εκτοπισμένοι και οι επιζώντες, την παρατεταμένη μεταπολεμική σιωπή των ελάχιστων που σώθηκαν αλλά και το καθυστερημένο ιστοριογραφικό ενδιαφέρον για αυτούς, βλ. Gideon Greif, We wept without tears. Testimonies of the Jewish Sondekommando from Auschwitz, Yale UP, Νιου Χέιβεν – Λονδίνο 2005, σ. 2-86. Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου βασίζεται σε συνεντεύξεις επιζώντων μελών των Ειδικών Ομάδων, συνειδητοποιεί κανείς ότι η ταινία του Νέμες δεν θα μπορούσε να είχε γυριστεί πριν από την αλλαγή του πλαισίου της συζήτησης γύρω από τις Ειδικές Ομάδες, που συντελέστηκε σταδιακά από τη δεκαετία του 1980.
5. Georges Didi-Huberman, Sortir du noir, Minuit, Παρίσι 2015, σ. 9.
