Γιώργος Γιαννακόπουλος
Τχ. 149
Στον βαθμό που ζυγώνει η εκλογή, οι δολοπλοκίες γίνονται πιο έντονες, η αναταραχή ζωηρεύει και απλώνεται περισσότερο. Οι πολίτες μοιράζονται σε στρατόπεδα, που το καθένα τους παίρνει το όνομα του υποψηφίου του. Ολόκληρο το έθνος πέφτει σε πυρετώδη κατάσταση, η εκλογή γίνεται το καθημερινό κείμενο των εφημερίδων, το αντικείμενο των ιδιωτικών συζητήσεων, σκοπός όλων των διαβημάτων, αντικείμενο όλων των σκέψεων, μόνο ενδιαφέρον του παρόντος.
Βέβαια, αμέσως μόλις η κάλπη αποφασίσει, ο πυρετός αυτός διαλύεται, όλα γαληνεύουν, και ο ποταμός, που για μια στιγμή είχε ξεχειλίσει, επιστρέφει ήρεμα στην κοίτη του. Δεν είναι προς έκπληξη όμως που είχε ξεσπάσει θύελλα;
Alexis de Tocqueville, Η Δημοκρατία στην Αμερική [1]
Πριν από περίπου διακόσια χρόνια, ένας νεαρός Γάλλος αριστοκράτης, ο Alexis de Tocqueville, ταξίδευε από το Παρίσι με προορισμό τον «νέο κόσμο», τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Καρπός των πολύμηνων ταξιδιών του Tocqueville ήταν το κλασικό πλέον δίτομο έργο του, Η Δημοκρατία στην Αμερική, το οποίο και τον καθιέρωσε ως έναν από τους κλασικούς φιλελεύθερους στοχαστές. Όπως είναι γνωστό, ο Tocqueville έτρεφε έναν βαθύ θαυμασμό για την αμερικανική πολιτική ζωή: οι ΗΠΑ έδειχναν μια νέα κατεύθυνση για τη δοκιμαζόμενη δημοκρατία στη γηραιά ήπειρο και εισήγαγαν τον Ευρωπαίο παρατηρητή στις παραδοξότητες του δημοκρατικού πολιτεύματος. [2]
Ο Γάλλος αριστοκράτης αντιλαμβανόταν πλήρως ότι το αμερικανικό εργαστήριο δημοκρατίας λειτουργούσε με πειραματόζωα τους γηγενείς και μη λευκούς πληθυσμούς της «νέας» ηπείρου. Αρχική του πρόθεση ήταν να συγγράψει μια πραγματεία για το σωφρονιστικό σύστημα της Αμερικής. Στο τετράτομο έργο του αφθονούν οι περιγραφές σκηνών ρατσιστικής βίας. Περιστατικά λιντσαρίσματος κινητοποιούνται, μεταξύ άλλων, ως παραδείγματα για τους κινδύνους της «τυραννίας της πλειοψηφίας». Ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του πρώτου τόμου του Δημοκρατία στην Αμερική αφορά στη ζωηρή περιγραφή των φυλετικών διαφοροποιήσεων στη χώρα.
Ο Tocqueville πέθανε λίγο πριν από την έναρξη του αμερικανικού εμφύλιου πολέμου, ο οποίος διέψευσε τις εκτιμήσεις του για τη σταθερότητα του δημοκρατικού πολιτικού συστήματος και τη δυναμική των φυλετικών διαιρέσεων. Για αρκετές όμως δεκαετίες μετά τον θάνατό του, οι στοχασμοί του για το φυλετικό ζήτημα στην Αμερική εξακολουθούσαν να αποτελούν αντικείμενο ζωηρού ενδιαφέροντος από Αφροαμερικανούς διανοουμένους, ορισμένοι εκ των οποίων άρθρωναν αιτήματα φυλετικής ισότητας με αναφορές στα γραπτά του. [3]
Τους τελευταίους μήνες, το φυλετικό ζήτημα στην Αμερική απέκτησε την παραδειγματική διάσταση που άλλοτε είχε η δημοκρατία στην Αμερική. Η επανεμφάνιση του κινήματος Black Lives Matter (BLM), το οποίο ξεκίνησε εδώ και επτά χρόνια, για μια ακόμη φορά κατέστησε την Αμερική πολιτικό εργαστήριο ιδεών και πρακτικών. Ιδεών πολιτικής αντίστασης και πρακτικών δημοκρατικής ανυπακοής. Η τραγική εικόνα του George Floyd μεταφέρθηκε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης και σε λίγες μέρες, μέσα στη γενική ασφυξία των lockdowns, χιλιάδες πολίτες ανά τον κόσμο εμφανίστηκαν στον δημόσιο χώρο αναζητώντας το οξυγόνο που στερήθηκε ο George Floyd.
Καθώς ο συστημικός ρατσισμός μέσω της συνεχιζόμενης αστυνομικής βίας στις ΗΠΑ θέριζε νέα θύματα, πολλά από τα αιτήματα των ακτιβιστών του BLM για δικαιοσύνη και φυλετική ισότητα «ταξίδεψαν» στην Ευρώπη και μεταπλάστηκαν σε αιτήματα αμφισβήτησης και ριζικής επανεξέτασης της αποικιοκρατικής κληρονομιάς. Η διεκδίκηση της υπεράσπισης και προστασίας των «μαύρων ζωών» συνδέθηκε με κατά τόπους αιτήματα απονομής ιστορικής δικαιοσύνης και ανάδειξης διαφορετικών ιστορικών εμπειριών. Υπό αυτό το πρίσμα, οι κινήσεις για την απομάκρυνση μνημείων ηγετών της Αμερικανικής Συνομοσπονδίας των Νοτίων της περιόδου του εμφυλίου συντονίστηκαν με ενέργειες για την αποκαθήλωση μνημείων στο Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Βρετανία, με αποκορύφωμα την υπόθεση του αγάλματος του Edward Colston – ενός στυγνού Βρετανού δουλεμπόρου με καταγωγή από την πόλη Μπρίστολ, ο οποίος τη βικτωριανή περίοδο αναβαπτίστηκε σε υπόδειγμα φιλανθρωπίας. Το γκρέμισμα του αγάλματος και η σχεδόν τελετουργική του καταβύθιση στον πάτο του λιμανιού υπενθύμισαν τον βαθμό στον οποίο πόλεις σαν το Μπρίστολ έχτισαν την ευημερία τους στις πλάτες Αφρικανών δούλων και κατέδειξε τους μηχανισμούς απόδοσης συμβολικού κύρους στον δημόσιο χώρο.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα, το φυλετικό ζήτημα στις ΗΠΑ προσδιόρισε τα κύρια χαρακτηριστικά της ιδεολογίας του Αμερικανισμού και αποτέλεσε βασικό σημείο αναφοράς για την θέση των ΗΠΑ στον κόσμο. Όπως είναι γνωστό, ο θεσμός της δουλείας αποτέλεσε το βασικό διακύβευα του αμερικάνικου εμφύλιου πολέμου και προσδιόρισε πολιτικές διαιρέσεις και πολιτικές συμπεριφορές που διαρκούν έως τις μέρες μας. Η τυπική κατάργηση της δουλείας δεν εμπόδισε φιλελεύθερους διανοουμένους επηρεασμένους από τον Tocqueville, όπως ο Βρετανός James Bryce, να φαντασιώνονται ενώσεις λευκών αγγλοσαξόνων στη στροφή του 19ου αιώνα. [4] Στην αυγή του 20ού αιώνα, διατλαντικά δίκτυα πολιτικών ελίτ επιχειρούσαν να απαντήσουν σε υφιστάμενα πολιτικά αδιέξοδα με ουτοπικά σχέδια, που στόχο είχαν τη διαιώνιση της λευκής φυλετικής ανωτερότητας. [5] Πρόκειται για αντιλήψεις που επιβιώνουν έως τις μέρες μας στην αγγλοσαξονική πολιτική σκέψη. [6]
Την ίδια περίοδο, ευρωπαϊκές μητροπόλεις όπως το Λονδίνο μετατρέπονταν σε πυρήνες αντιαποικιακής και αντιρατσιστικής δράσης. Λίγοι θυμούνται ότι ήταν μέσα από το παλάτι του Westminster, στο περιθώριο της πρώτης διεθνούς παν-αφρικανικής διάσκεψης, που ο γνωστός μαύρος διεθνιστής W.E.B. Du Bois άρθρωσε την περίφημη πρόταση, ότι «το πρόβλημα του 20ού αιώνα είναι το πρόβλημα της γραμμής χρώματος» («the problem of the twentieth century is the problem of the colour line»). [7] Η ίδια η συγκρότηση των διεθνών σχέσεων ως ακαδημαϊκή πειθαρχία έλκει την καταγωγή της από το φυλετικό ζήτημα. Ένα από τα πρώτα περιοδικά διεθνών σχέσεων στον κόσμο, το Foreign Affairs, ήταν μετεξέλιξη του «περιοδικού φυλετικής ανάπτυξης». [8] Η σκέψη μαύρων διεθνιστών και παναφρικακών, όπως οι Du Bois και Marcus Garvey, είχε μεγάλη επίδραση στο διεθνές στερέωμα.
Το φυλετικό ζήτημα και οι ιδέες για την ανωτερότητα της λευκής φυλής προσδιόρισαν λίγο αργότερα και τον πυρήνα της σκέψης του κατεξοχήν εκφραστή της πολιτικής της «εθνικής αυτοδιάθεσης», του προέδρου Woodrow Wilson. Το σύνθημα «Πρώτα η Αμερική» («America First»), ρητορική κορωνίδα του Trump, καθιερώθηκε στον αμερικανικό πολιτικό λόγο επί προεδρίας Wilson (και κατόπιν χρησιμοποιήθηκε την περίοδο του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου από αντισημιτικούς ουδετερόφιλους κύκλους). [9] Η «φιλελεύθερη» κληρονομιά του ίδιου του Wilson, που ακόμη φιγουράρει σε διπλωματικές ιστορίες του 20ού αιώνα ως αρχετυπικός «ιδεαλιστής», έχει ήδη αρχίσει να βάλλεται, με αποκορύφωμα την απόφαση του Princeton, του πανεπιστημίου όπου ο Αμερικανός πρόεδρος σπούδασε και δίδαξε, να μετονομάσει την ομώνυμη σχολή διακυβέρνησης.
Υπό μια έννοια, μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει τη νεότερη ιστορία της Αμερικής μέσα από το πρίσμα των φυλετικών διαιρέσεων. Από την κατάργηση της δουλείας στους νόμους του Jim Crow, που συνέχισαν τις φυλετικές διακρίσεις και την πρακτική του λιντσαρίσματος στον αμερικανικό Νότο με άλλα μέσα. Από τον αγώνα υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων και της φυλετικής ισότητας τη δεκαετία του 1960 στις εξεγέρσεις των πόλεων τη δεκαετία του 1970 και 1980, στα «έξυπνα» διοικητικά μέτρα αφαίρεσης των πολιτικών δικαιωμάτων για τους μαύρους σε ρεπουμπλικανικές πολιτείες και τη διαιώνιση ενός νομικού και σωφρονιστικού συστήματος που πλήττει συστηματικά τις έγχρωμες και μη λευκές κοινότητες.
Η προεδρία Obama φάνηκε πρόσκαιρα να σημαίνει την αρχή μιας νέας εποχής. Οι ίσως υπερβολικές προσδοκίες όμως που καλλιεργήθηκαν γρήγορα διαψεύστηκαν. Οι ταραχές στο Φέργκιουσον της πολιτείας του Μιζούρι, απόρροια μιας ακόμη στιγμής δολοφονικής αστυνομικής βίας, έκαναν το πρόεδρο Obama να τονίσει την ύπαρξη ενός φυλετικού χάσματος στη χώρα. Ένα χάσμα που εν πολλοίς μπορεί να αποδοθεί στη φυλετική διάσταση υφιστάμενων κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων. Όπως επισημαίνει η Adom Getachew στη συνέντευξη που περιλαμβάνεται στον μικρό αυτό φάκελο, οι επιδόσεις της περιόδου Obama στα φυλετικά ζητήματα ήταν άνισες. Σύντομα, το εκκρεμές έγειρε στην άλλη πλευρά. Με μια καλά σχεδιασμένη πολιτική στρατηγική, που στόχο είχε να ενεργοποιήσει τα ρατσιστικά αντανακλαστικά συγκεκριμένων δημογραφικών ομάδων, η προεδρία Trump τοποθέτησε ιδέες περί λευκής ανωτερότητας στο επίκεντρο της δημόσιας αντιπαράθεσης. Οι φασίστες και ναζιστές εξισώθηκαν με τους αντιφασίστες, και οι ειρηνικοί διαδηλωτές με τους πλιατσικολόγους. Τα υπόλοιπα είναι λίγο-πολύ γνωστά.
Ο μικρός αυτός, φάκελος που συντίθεται από τρία κείμενα και μια συνέντευξη, αποτελεί μια πρώτη καταγραφή πτυχών του φυλετικού ζητήματος στις ΗΠΑ την εποχή του BLM. Η Adom Getachew, καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, συζητά μαζί μας τις ιστορικές καταβολές, τις ιστορικές αναφορές του κινήματος και αποτιμά τη δράση και τις προοπτικές του. Ο Παναγιώτης Κουστένης αναλύει με τα εργαλεία της πολιτικής επιστήμης μακροσκοπικά τη σταδιακή συγκρότηση των φυλετικών διαφοροποιήσεων που προσδιορίζουν την εκλογική συμπεριφορά στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ και τις συνδέει με υφιστάμενες κοινωνικές ανισότητες και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Ο Γιώργος Αναγνώστου, γράφοντας από τη σκοπιά της ιστορίας των διασπορικών και διεθνοτικών κοινοτήτων, εστιάζει στη διάσταση της σχέσης εθνοτικών ομάδων, όπως η ελληνοαμερικανική, με την κοινότητα των μαύρων της Αμερικής. Η συμβολή της Ευγενίας Σηφάκη, τέλος, επισκοπεί βασικά χαρακτηριστικά της αφροαμερικανικής λογοτεχνικής κριτικής που έχουν επανέλθει στην επιφάνεια αυτές τις μέρες.
Το φυλετικό ζήτημα στις ΗΠΑ και οι όροι με τους οποίους ήρθε στο προσκήνιο μας αφορούν όλους, όσο μακριά και αν βρισκόμαστε από τις ΗΠΑ, όσο ομοιογενείς και αν νομίζουμε ότι είναι οι κοινωνίες μας, ιδιαίτερα όταν νέες γενιές Ελλήνων αφρικανικής καταγωγής καταγράφουν δυναμικά την παρουσία τους στον δημόσιο χώρο.
Ο Γιώργος Γιαννακόπουλος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στην Ακαδημία Αθηνών, επισκέπτης ερευνητής στο King’s College London και διδάσκων στο City University of London
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αλέξις Ντε Τοκβίλ, Δημοκρατία στην Αμερική, τόμος Α’, Στοχαστής, Αθήνα 1996-7, σ. 153
[2] Βλ. Σταύρος Κωνσταντακόπουλος, Ατομικισμός, επανάσταση και δημοκρατία. Για την πολιτική θεωρία του Τοκβίλ, Σαββάλας, Αθήνα 2008
[3] Alvin B. Tillery, «Reading Tocqueville behind the Veil: African American Receptions of Democracy in America, 1835-1900», American Political Thought, τόμ.7, τχ. 1 (2018), σ. 1-25
[4] James Bryce, American Commonwealth, Macmillan & Co., Λονδίνο 1888
[5] Duncan Bell, Dreamworlds of race: Empire and the utopian destiny of Anglo-America, Princeton University Press, Πρίνστον 2020
[6] Michael Kenny, Nick Pearce, The Anglosphere in British Politics, Polity, Λονδίνο 2018
[7] W.E.B. Dubois, The Souls of Black Folk, Dover Thrift Editions, Ατλάντα 1903
[8] Robert Vitalis, White World Order, Black Power Politics: Τhe birth of American International Relations, Cornell University Press, Ίθακα 2015
[9] Sarah Churchwell, Behold America: The Entangled History of “America First” and the “American dream”, Basic Books, Νέα Υόρκη 2018
