Ευγενία Σηφάκη
Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστούν στοιχεία από την ιστορία της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας και κριτικής, με φόντο τον συνεχόμενο συστημικό ρατσισμό στις ΗΠΑ και υπό το πρίσμα της ανανεωμένης θεώρησης αυτής της παράδοσης, που έχει διαμορφωθεί στον 21ο αιώνα και στο πλαίσιο του κινήματος «Black Lives Matter» (BLM). Το κείμενο οργανώνεται στη βάση κριτικών ερωτημάτων και διλημμάτων που έχουν απασχολήσει τους Αφροαμερικανούς συγγραφείς, όπως εκείνα που αφορούν την απεύθυνση της εν λόγω λογοτεχνίας, τον προσδιορισμό της αφροαμερικανικής ταυτότητας, την οποία αυτή αναπαριστά ή δημιουργεί, και τη σχέση της λογοτεχνικότητας και του αισθητικού πειραματισμού που τη χαρακτηρίζει με τον πολεμικό της χαρακτήρα ως πολιτική αντιλογία.
Ανεξάρτητα από τη φανερή ποικιλομορφία της και τις κριτικές διαμάχες που έχουν καταγραφεί αναφορικά με συγκεκριμένα κείμενα ή καλλιτεχνικά κινήματα στην ιστορία της, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας, όπως η αξιοποίηση του προφορικού μαύρου ιδιώματος και προφορικών ειδών λόγου, η σχέση της με τη μουσική (κυρίως τζαζ, και ραπ πιο πρόσφατα), και διακριτά νήματα που συνδέουν τις απαρχές της με το σήμερα, που μας επιβάλλουν να μιλάμε για παράδοση. Ένα από αυτά τα νήματα, οι αφηγήσεις των σκλάβων, εντοπίζεται ακόμα και σε ορισμένα από τα πιο πρωτοποριακά έργα του 20ού αιώνα, όπως στο μυθιστόρημα της Toni Morrison Beloved (1987) [Αγαπημένη], και εξάλλου έβαλε τις βάσεις για μια παράδοση μαύρης αυτοβιογραφίας, η οποία εξελίχθηκε σε έργα όπως το Black Boy (1945) [Το μαύρο αγόρι] του Richard Wright, έργο-σταθμό σοσιαλιστικού ρεαλισμού, και το Autobiography of Malcolm X (1965) [Η αυτοβιογραφία του Μάλκολμ Χ.]. Πολλοί από μας έχουν ακουστά το Narrative of the Life of Frederic Douglas, an American Slave, Written by Himself (1845) [Αφήγηση της ζωής του Frederic Douglas, ενός Αμερικανού σκλάβου, γραμμένη από τον ίδιο], όμως αξίζει να σημειώσουμε ότι έχουν καταγραφεί περίπου 6.000 τέτοια αφηγήματα.1 Βεβαίως, τα κείμενα αυτά στοχεύουν πρώτα απ’ όλα στο να αποδείξουν το αυτονόητο, ότι οι μαύροι συγγραφείς τους είναι άνθρωποι και επομένως δικαιούνται να αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι. Επομένως αποτελούν κείμενα διαμαρτυρίας και ως τέτοια απευθύνονται κατεξοχήν σε λευκό κοινό. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ρατσισμός τον οποίο πολεμούν έχει τις αρχές του σε ιδεολόγημα της εποχής του Διαφωτισμού, ότι οι μαύροι άνθρωποι δεν διαθέτουν επαρκή έλλογη σκέψη, παρά μόνο αισθήματα και μνήμη, πράγμα που καθιστά αμφισβητήσιμη την ίδια την ιδιότητά τους ως ανθρώπων.2 Αυτό ώθησε τους πρώτους Αφροαμερικανούς συγγραφείς να προβάλουν εμφατικά και με επίγνωση την εγγραμματοσύνη τους. Όπως εξηγεί ο Price, αναφερόμενος στις αφηγήσεις των σκλάβων, «η αποφασιστική διακήρυξη της συγγραφικής ταυτότητας με τη φράση “γραμμένη από τον ίδιο” (ή, λιγότερο συχνά, “από την ίδια”) αποδεικνύει την επιτελεστική λειτουργία του κειμένου, εφόσον, πέραν του ότι καταγράφει τη διαδρομή […] από τη σκλαβιά προς την απελευθέρωση και από την κατάσταση του δούλου σε αυτή του ανθρώπινου όντως, η ίδια η γλωσσική δεξιοτεχνία που μαρτυρεί το δημοσιευμένο έργο συντελεί σε αυτήν τη μεταμόρφωση της κοινωνικής του υπόστασης».3 Αυτή η επιτελεστική λειτουργία της λογοτεχνίας διατρέχει γενικά τα αφροαμερικανικά κείμενα στο σύνολό τους, καθώς, όπως γράφει και η bell hooks, η «μαύρη υποκειμενικότητα» συγκροτείται ως «μία αντιθετική κοσμοθεωρία, μία συνείδηση, μία ταυτότητα, μία στάση, που συνιστά αγώνα εναντίον της απανθρωποίησης (dehumanization) και ταυτόχρονα κίνηση που ενεργοποιεί μία ανοιχτή πορεία αυτo-πραγμάτωσης».4
[…]
Η Ευγενία Σηφάκη είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, με γνωστικό αντικείμενο «Θεωρία της λογοτεχνίας/Ανάλυση κειμένων».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Simon Lee-Price, «Ιστορία και κριτική της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας», στο C. Knellwolf, C. Norris (επιμ.), Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας/9, Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 359-361.
2 Emmanuel Chukwudi Eze (επιμ.), Race and the Enlightenment: A Reader, Blackwell, Κέμπριτζ 1997, σ. 98-99.
3 Price, ό.π., σ. 359.
4 bell hooks, Yearnings: Race, Gender and Culture Politics, South End, Βοστώνη 1990, σ. 15.
