Τχ. 157
Προλογικό σημείωμα
Η απόφαση Dobbs v. Jackson Women’s Health Organization που δημοσιεύτηκε πρόσφατα από το Supreme Court των ΗΠΑ σχολιάστηκε ποικιλοτρόπως και τροφοδότησε πολλές —νομικές, πολιτικές και κοινωνικές— συζητήσεις παγκοσμίως. Στον απόηχο αυτής της απόφασης, ξεκίνησε στη Γαλλία ένας πολιτικός και επιστημονικός διάλογος σχετικά με την ένταξη του δικαιώματος στην άμβλωση στο γαλλικό Σύνταγμα (σ.σ. σήμερα η άμβλωση στη Γαλλία επιτρέπεται με βάση κοινό νόμο). Πιο συγκεκριμένα, τον περασμένο Ιούνιο κατατέθηκαν στην Εθνοσυνέλευση (Assemblée nationale), δηλαδή στο ένα από τα δύο νομοθετικά σώματα της Γαλλίας, δύο προτάσεις προς αυτή την κατεύθυνση: η πρώτη υποβλήθηκε από την αριστερή συμμαχία NUPES, η δεύτερη υπογράφεται από 187 βουλευτές με προεξέχουσα την Aurore Bergé της République en marche (1).
Στη σύντομη συνέντευξη που ακολουθεί, η καθηγήτρια δημοσίου δικαίου Stéphanie Hennette-Vauchez σχολιάζει την απόφαση Dobbs, μιλά για την επίδραση αυτής της απόφασης στα δικαιώματα των γυναικών και τοποθετείται υπέρ της συνταγματοποίησης του δικαιώματος στην άμβλωση στη Γαλλία. Αφορμή για αυτή τη συνέντευξη αποτέλεσε το επιστημονικό άρθρο «Γιατί και πώς να συνταγματοποιηθεί το δικαίωμα στην άμβλωση» (Pourquoi et comment constitutionnaliser le droit à l’avortement) το οποίο συνέγραψε η ίδια μαζί με δύο ακόμη καθηγητές δημοσίου δικαίου, την Diane Roman και τον Serge Slama, και στο οποίο αναπτύσσεται επιχειρηματολογία από τους παραπάνω συγγραφείς υπέρ της συνταγματοποίησης αυτού του δικαιώματος. (2)
Συνέντευξη
Μ.Κ. Πώς κρίνετε την απόφαση Dobbs v. Jackson Women’s Health Organization του Supreme Court των ΗΠΑ, η οποία καταργεί το νομολογιακό προηγούμενο δεκαετιών του ίδιου δικαστηρίου βάσει του οποίου θεωρούνταν ότι η απαγόρευση της άμβλωσης είναι αντίθετη στο ομοσπονδιακό αμερικάνικο Σύνταγμα;
S.H-V. Η απόφαση αυτή δεν ήταν κάτι που δεν το περιμέναμε. Από το 1973 η απόφαση Roe v. Wade (στην οποία το Supreme Court των ΗΠΑ έκρινε ότι το συνταγματικό δικαίωμα στην ιδιωτικότητα [privacy], το οποίο απορρέει από τον όρο due process της 14ης Τροποποίησης, προστάτευε το δικαίωμα των γυναικών να αποφασίζουν τη διακοπή της κύησής τους κατά τους πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης και πριν από εκείνο το στάδιο ανάπτυξης που επιτρέπει στο έμβρυο να γεννηθεί ζωντανό) δεν έχει σταματήσει να συζητείται, να αμφισβητείται και να υποβαθμίζεται. Εδώ και λίγο παραπάνω από μία δεκαετία, αρκετές πολιτείες έθεταν όλο και περισσότερους νομοθετικούς φραγμούς στην άμβλωση. Σχεδόν παντού οι TRAP laws, δηλαδή τα στοχευμένα νομοθετικά μέτρα που αφορούν τους παρόχους υπηρεσιών άμβλωσης (target regulation of abortion providers), έχουν πολλαπλασιάσει τις απαιτήσεις με τις οποίες πρέπει να συμμορφώνονται οι κλινικές και οι επαγγελματίες υγείας που διενεργούν αμβλώσεις – οδηγώντας πολλές φορές σε δραστική μείωση των κέντρων που είναι ικανά να ανταποκριθούν σε αυτές. Πιο πρόσφατα, πολλές πολιτείες άρχισαν να υιοθετούν «trigger laws», δηλαδή νόμους που ήδη από τη στιγμή που θεσπίζονται δεν ήταν δυνατό να εφαρμοστούν επειδή έρχονται σε αντίθεση με το ομοσπονδιακό νομικό πλαίσιο (όπως για παράδειγμα τον νόμο που υιοθέτησε το Μιζούρι, «heartbeat bill», ο οποίος απαγορεύει την άμβλωση πέρα από την 8η εβδομάδα της κύησης). Υπό αυτές τις συνθήκες, οι μαζικοί διορισμοί στο Supreme Court των Kavanaugh, Gorsuch και Coney Barrett αφήσαν να διαφανεί μια πιθανή στροφή στη νομολογία.
Η απόφαση Dobbs προκαλεί εντούτοις σε κάποιο βαθμό έκπληξη όχι μόνο γιατί καταργεί κάθε συνταγματική ομοσπονδιακή προστασία της άμβλωσης, αλλά επειδή το κάνει κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλεί ανησυχία ότι θα μειωθεί η συνταγματική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και σε πολλούς άλλους τομείς. Η αιτιολογία της απόφασης του Supreme Court συνίσταται ουσιαστικά στην αμφισβήτηση της ερμηνείας του όρου due process ως δικαιώματος στην ιδιωτικότητα [privacy], όχι μόνο σε θέματα σχετικά με την άμβλωση, αλλά γενικότερα στην αμφισβήτηση της ορθής ερμηνείας του όρου αυτού. Η παραπάνω [πριν την έκδοση της απόφασης Dobbs] ερμηνευτική προσέγγιση, η οποία ακολουθήθηκε ευρέως από τη δεκαετία του 1960 στη νομολογία του Supreme Court, επέτρεψε συνταγματικές εξελίξεις σχετικά με τον γάμο μεταξύ προσώπων ίδιου φύλου και την αποποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας. Στην απόφαση Dobbs, ακολουθώντας ένα παράδειγμα μη-δυναμικής [paradigme originaliste] ερμηνευτικής μεθόδου του Συντάγματος, το Supreme Court αμφισβητεί ως «σοβαρά εσφαλμένη» (egregiously wrong) αυτή την ερμηνευτική μέθοδο. Συνεπώς, ανακύπτουν φόβοι και ανησυχίες ότι μπορεί να τεθούν σε αμφισβήτηση και άλλα δικαιώματα τα οποία προστατεύονται σήμερα σε συνταγματικό επίπεδο.
M.K. Πώς θεωρείτε ότι επιδρά η απόφαση Dobbs στα δικαιώματα των γυναικών στις ΗΠΑ;
S.H-V. Αυτή η απόφαση θα έχει αναμφίβολα έναν πολύ αρνητικό αντίκτυπο στα δικαιώματα των γυναικών στις ΗΠΑ, δεδομένου ότι τα δικαιώματα των γυναικών επηρεάζονται σε κάθε περίπτωση αρνητικά παντού όπου η άμβλωση δεν είναι νόμιμη. Αυτό πρέπει να συσχετιστεί με την πολύ μεγάλη σημασία που αποκτά η πρόσβαση στην άμβλωση ως προς την ίδια τη δυνατότητα των γυναικών να απολαμβάνουν πλήρως την πολιτική και κοινωνική ιδιότητα του πολίτη [pleine citoyenneté politique et sociale]. Οι συνέπειες μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης, είτε ως προς την ανάπτυξη της προσωπικότητας είτε ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση και την οικονομική ζωή, είναι πάρα πολύ σημαντικές για να μπορούμε να θεωρήσουμε κάτι διαφορετικό. Εντούτοις, [ο πολύ αρνητικός αντίκτυπος της απόφασης στα δικαιώματα των γυναικών στις ΗΠΑ] οφείλεται και σε πιο συγκεκριμένους λόγους που αφορούν το αμερικανικό νομικό σύστημα και την αμερικανική κοινωνία. Εκεί, το ασφαλιστικό σύστημα υγείας είναι κατά βάση ιδιωτικό και, σε κάθε περίπτωση, απαγορεύεται η χρήση ομοσπονδιακών πόρων σε τομείς όπως αυτός της άμβλωσης. Κατά συνέπεια, στις ΗΠΑ η συνεχής αντιπαράθεση γύρω από θέματα σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας καταλήγει σε πολύ μεγάλες οικονομικές ανισότητες ως προς την πρόσβαση στην περίθαλψη, οι οποίες διασταυρώνονται με φυλετικές ανισότητες και προστίθενται σε αυτές. Σε μια μετα-Dobbs εποχή όπου η πρόσβαση στην άμβλωση δεν θα είναι πλέον δυνατή παρά μόνο σε μερικές πολιτείες που έχουν τώρα μια προοδευτική νομοθεσία, αυτές οι προκλήσεις πολλαπλασιάζονται.
M.K. Στον απόηχο της απόφασης Dobbs, ξεκίνησε στη Γαλλία ένας πολιτικός και επιστημονικός διάλογος σχετικά με την ένταξη του δικαιώματος στην άμβλωση στο γαλλικό Σύνταγμα. Πώς κρίνετε αυτή την πρόταση;
S.H-V. Αυτή η ιδέα μού φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα, κυρίως γιατί, εάν πραγματοποιηθεί, θα πρόκειται για μια κίνηση πρωτοπόρα. Πράγματι, κανένα Σύνταγμα πουθενά στον κόσμο δεν κατοχυρώνει, από όσο ξέρω, το δικαίωμα στην άμβλωση. Αυτό το στοιχείο του παγκόσμιου συνταγματισμού αξίζει να διερευνηθεί. Υπό αυτό το πρίσμα, τα ερμηνευτικά εργαλεία που προτείνει η Carole Pateman στο σημαντικό βιβλίο της Το Σεξουαλικό Συμβόλαιο [Le Contrat Sexuel] μου φαίνονται ουσιώδους σημασίας: εάν ο σύγχρονος φιλελεύθερος συνταγματισμός αποσιωπά τα σχετικά με την αναπαραγωγή θέματα, είναι γιατί οι κλασικές θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου ερείδονται, εκ των προτέρων, σε ένα σεξουαλικό συμβόλαιο που αποκλείει τις γυναίκες από το μοντέλο του αυτόνομου και ορθολογικού υποκειμένου, ιδιότητα αναγκαία για τη σύναψη και συμμετοχή στο κοινωνικό συμβόλαιο. Έτσι, ενώ όλη η πολιτική κοινότητα εξαρτάται, ως προς την ουσία και την ύπαρξή της, από την αναπαραγωγική διαδικασία, η θεμελιώδης νομική πράξη που είναι το Σύνταγμα παραμένει σιωπηλή ως προς αυτό το σημείο. Σε αυτό το πλαίσιο, η συνταγματοποίηση του δικαιώματος στην άμβλωση –καθώς και γενικότερα η ένταξη των σχετικών με την αναπαραγωγή ζητημάτων στο Σύνταγμα– θα μπορούσε να ανοίξει μια νέα συνταγματική εποχή.
M.K. Δεδομένης της ζέσης με την οποία εκφράστηκαν στη Γαλλία κυβερνητικά στελέχη υπέρ της πρότασης συνταγματοποίησης του δικαιώματος στην άμβλωση –π.χ. αυτή η πρόταση έλαβε αμέσως την υποστήριξη της Πρωθυπουργού Elisabeth Borne– και λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη ότι το νομοθετικό πλαίσιο περί βιοηθικής φιλελευθεροποιεί τη δυνατότητα πρόσβασης σε μεθόδους ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, επιτρέποντας πλέον την κρυοσυντήρηση γαμετών καθώς και την in vivo και την in vitro γονιμοποίηση σε μη δεσμευμένες (single) γυναίκες και ομόφυλα ζευγάρια, θεωρείτε ότι στη Γαλλία παρατηρείται μια τάση μεγαλύτερης προστασίας των αποκαλούμενων «αναπαραγωγικών δικαιωμάτων» ή «αναπαραγωγικών ελευθεριών»;
S.H-V. Αυτό θα φανεί. Υπάρχει, αναμφίβολα (όπως γίνεται πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις), μια διάσταση πολιτικού καιροσκοπισμού στην πληθώρα των προτάσεων που γίνονται κατά τους τελευταίους μήνες. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι, από τη μια, ορισμένες πολιτικές ομάδες που το 2018 ήταν αντίθετες στην πρόταση συνταγματοποίησης του δικαιώματος στην άμβλωση σήμερα είναι αυτές που την προτείνουν, καθώς και, από την άλλη, το γεγονός ότι παρά τη στήριξη που ανακοίνωσαν κάποια πρόσωπα πρώτης γραμμής, αυτές οι πρωτοβουλίες δεν έχουν μέχρι σήμερα εγγραφεί στην ημερήσια διάταξη [της Εθνοσυνέλευσης]. Επιπλέον, εάν εντέλει τα πράγματα εξελιχθούν προς αυτή την κατεύθυνση, θα πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά εάν πρόκειται μόνο για συνταγματοποίηση του δικαιώματος στην άμβλωση ή γενικότερα για καθιέρωση μιας ευρύτερης προοπτικής που θα μπορούσε, κατά την άποψή μου, να ανατρέψει τη διαδικασία αποσιώπησης [αορατοποίησης] [invisibilisation], την οποία φέρνουν στο φως δουλειές όπως αυτή της Carole Pateman.
M.K. Θεωρείτε ότι η ΕΕ ή το Συμβούλιο της Ευρώπης μπορούν να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο στην προστασία των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των γυναικών;
S.H-V. Φυσικά. Kαι αυτοί οι δύο οργανισμοί το κάνουν ήδη. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει ήδη υιοθετήσει πολλά ψηφίσματα σχετικά με τα αναπαραγωγικά δικαιώματα και έχει καλέσει τα κράτη να κατοχυρώσουν τη βέβαιη και απρόσκοπτη πρόσβαση στην άμβλωση. Η θέση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι περισσότερο αμφίσημη· δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το 2010, σε μια απόφαση της Μείζονος Σύνθεσής του, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το άρθρο 8 της Σύμβασης δεν κατοχυρώνει δικαίωμα στην άμβλωση. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται προφανώς για οργανισμούς που παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του τρόπου αντίληψης των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων.
Μ.Κ. Ποια είναι η σύνδεση αυτής της απόφασης με τον τρόπο συγκρότησης του Supreme Court (δηλαδή με το γεγονός ότι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έχει αποφασιστικό ρόλο στην επιλογή των δικαστών του Supreme Court);
S.H-V. Είναι αρκετά σαφές ότι η σύνδεση είναι στενή, παρότι, όπως είπα παραπάνω, το Supreme Court δεν είναι, σε καμία περίπτωση, ο μόνος χώρος όπου τίθεται υπό αμφισβήτηση το δικαίωμα στην άμβλωση.
Μ.Κ. Μετά την απόφαση Dobbs, και λόγω του ότι αυτή ανατρέπει το νομολογιακό προηγούμενο που διαμορφώθηκε στην απόφαση Roe v. Wade, εκφράστηκε πρόσφατα στον επιστημονικό διάλογο ένας σκεπτικισμός σχετικά με το κατά πόσο τα δικαστήρια λειτουργούν ως φύλακες των δικαιωμάτων και των ελευθεριών (όπως σχεδόν θεωρεί ως δεδομένο ο μεταπολεμικός φιλελεύθερος συνταγματισμός). Συμμερίζεστε αυτόν τον σκεπτικισμό ;
S.H-V. Διανύουμε πράγματι μια περίοδο που ωθεί το σύνολο του νομικού κόσμου στην αμφισβήτηση, αν όχι στον σκεπτικισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, η απόφαση Dobbs δεν είναι παρά ένα επιπλέον γεγονός που έρχεται να προστεθεί στις πολλαπλές μορφές κατάληψης των θεσμών, των διαδικασιών και των μοντέλων του φιλελεύθερου συνταγματισμού. Μιλάμε άλλωστε πλέον για μη-φιλελεύθερο συνταγματισμό [constitutionnalisme illibéral]. Μου φαίνεται ότι αυτές οι εξελίξεις μας αναγκάζουν να αντιμετωπίσουμε τις εντάσεις και τις αμφισημίες τόσο των μοντέλων που επιβλήθηκαν κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα όσο και των ιδεολογικών τους βάσεων (και ιδιαιτέρως της ιδέας της «προόδου» της δημοκρατίας μέσω του δικαίου, του κράτους δικαίου ή της συνταγματικής ή δικαστικής προστασίας των δικαιωμάτων). Εφεξής, πρέπει να αντιμετωπίσουμε την αντίφαση και την αντίσταση και ίσως να αποκαλύψουμε την πραγματική φύση ορισμένων επιλογών και δεσμεύσεων που θεωρήσαμε ότι μπορούν να παρουσιάζονται ως ουδέτερες προκειμένου να αντιταχθούμε σε ορισμένες μορφές κατάληψης της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων [certaines formes de capture du paradigme des droits fondamentaux].
Η Stéphanie Hennette-Vauchez είναι Καθηγήτρια Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Paris Nanterre, Membre senior του Institut universitaire de France και Διευθύντρια του Κέντρου Έρευνας και Σπουδών σχετικών με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Centre de Recherche et d’Études sur les Droits Fondamentaux-CREDOF). Οι μελέτες της συνιστούν μια κριτική ανάλυση των κανόνων δικαίου που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, και πιο συγκεκριμένα, θεματικές όπως η βιοηθική, η θρησκευτική ελευθερία, η ισότητα των φύλων και η απαγόρευση των διακρίσεων.
Η Μαρία Καλογήρου είναι υποψήφια Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Paris Nanterre και μέλος του CREDOF.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Proposition de loi constitutionnelle visant à garantir le droit à l’interruption de grossesse déposée par Mme Aurore Bergé le 30 juin 2022 (https://www.assemblee-nationale.fr/dyn/16/ textes/l16b0008_proposition-loi) ; Proposition de l’intergroupe NUPES à l’Assemblée nationale (https://twitter.com/lunionpopulaire/status/1541445486200213504).
2. Το άρθρο αυτό είναι διαθέσιμο στα γαλλικά στον παρακάτω ιστότοπο https://journals.openedition.org/revdh/14979.
