Οκέλ
τχ. 150-152
12 Φλεβάρη 2021, Ιστανμπούλ
Το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, αν και τις τελευταίες εβδομάδες κάνει γνωστό το όνομά του λόγω των διαμαρτυριών εναντίον του διορισμένου σε αυτό επιτρόπου,[1] είναι ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα με ιστορικές ρίζεςˑ έχει υψηλή ακαδημαϊκή αναγνώριση στην Τουρκία και το κύρος του αναγνωρίζεται από τη διεθνή κοινή γνώμη. Αυτό που κάνει το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου ένα αξιοσέβαστο και δημοκρατικό ΑΕΙ είναι οι αρχές και οι αξίες του· είναι η πολυφωνία του, καθώς οι φοιτητές και οι φοιτήτριες, οι καθηγητές και οι καθηγήτριες, οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενές του σέβονται τη διαφορετικότητα των απόψεών τους. Εδώ κάθε άποψη είναι συζητήσιμη, καμία εκπροσώπηση ή σχέση δεν είναι ανώτερη από την άλλη. Για αυτόν τον λόγο, το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου είναι ένας χώρος που μας δίνει τη δυνατότητα να νοιαζόμαστε και να ακούμε ο ένας τον άλλον, παρ’ όλες τις διαφορές μας. Το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου είναι δημοκρατικό, πλουραλιστικό, ελεύθερο και αυτόνομο· για τους φοιτητές, τους καθηγητές και τους εργαζόμενους του είναι το σπίτι τους.
Σε αυτό το σύντομο κείμενο, ως φοιτητής του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου, θα ήθελα να σας αναφέρω τους λόγους για τους οποίους ξεκίνησαν οι διαμαρτυρίες των τελευταίων εβδομάδων, τα γεγονότα που ζήσαμε και τα αιτήματά μας ως Μπογαζιτσιλίδες.[2]
Ο δρόμος για τον διορισμό δοτού πρύτανη άνοιξε με το καθεστώς έκτακτης ανάγκης που κηρύχθηκε μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2015. Το 2016, το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου πραγματοποίησε την παραδοσιακή εκλογή πρύτανηˑ η καθηγήτρια Δρ. Γκιουλάι Μπαρμπαρόσογλου πήρε το υψηλό ποσοστό του 82% των ψήφων. Ωστόσο, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, που έπρεπε να επικυρώσει αυτή την εκλογή, διόρισε ως πρύτανη τον Μεχμέτ Οζκάν, παλαιό βοηθό του πρύτανη, ο οποίος δεν ήταν υποψήφιος στην εκλογή αλλά αδελφός ενός βουλευτή του κυβερνώντος κόμματος ΑΚP.[3] Αυτός ο διορισμός προκάλεσε την αντίδραση όλων των συνιστωσών της ακαδημαϊκής κοινότητας, με επικεφαλής τους φοιτητές. Ωστόσο, λόγω της πίεσης που δημιουργήθηκε από το καθεστώς έκτακτης ανάγκης αλλά και λόγω του ότι ο Μεχμέτ Οζκάν ήταν καθηγητής του ιδρύματος, οι διαμαρτυρίες δεν ήταν τόσο έντονες και πολυπληθείς όσο οι σημερινές. Στα χρόνια που ακολούθησαν αυτόν τον διορισμό θεωρούνταν αναμενόμενη η κυβερνητική επέμβαση στο πανεπιστήμιο. Ο τελευταίος διορισμός πρύτανη απέδειξε πόσο σωστή ήταν αυτή η πρόβλεψη.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, τα μεσάνυχτα της 1ης Ιανουαρίου 2021 αυτήν τη φορά, διόρισε τον Μελίχ Μπουλού, ο οποίος δεν είναι μέλος του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου και η ακαδημαϊκή του επάρκεια είναι συζητήσιμη λόγω λογοκλοπών στη διδακτορική διατριβή του, ενώ επίσης ήταν υποψήφιος του κυβερνώντος κόμματος στις βουλευτικές εκλογές του 2015.[4] Οι Μπογαζιτσιλίδες ανακοίνωσαν ότι, ακολουθώντας τις αρχές και τις αξίες τους, δεν θα δεχθούν τον δοτό πρύτανη και δεν θα υποχωρήσουν από την αντίστασή τους. Υποστήριξαν ότι το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου έχει τόσο το δικαίωμα όσο και το απαραίτητο δυναμικό να εκλέξει τον δικό του πρύτανη, ότι ο διορισμένος από τον Πρόεδρο ουρανοκατέβατος «διαχειριστής» έρχεται σε αντίθεση με τις παραδόσεις του ιδρύματος, καθώς επίσης ότι η επεμβατική αυτή συμπεριφορά προκαλεί ζημία στην ακαδημαϊκή αυτονομία. Ωστόσο αυτές οι αντιρρήσεις δεν εισακούσθηκαν από την εξουσία και αγνοήθηκαν. Ακόμη περισσότερο, οι αντιρρησίες κατηγορήθηκαν ως ελιτιστές και τρομοκράτες.
Τις ημέρες εκείνες, η πανδημία είχε τα περισσότερα κρούσματα και τον υψηλότερο αριθμό θανάτων και εφαρμοζόταν απαγόρευση εξόδου τα Σαββατοκύριακα. Στις 4 Ιανουαρίου 2021, την πρώτη Δευτέρα μετά τον διορισμό, οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν μπροστά από το πανεπιστήμιο και θέλησαν να ακουστεί η φωνή τους. Η αστυνομία εμπόδισε τους διαμαρτυρόμενους να εισέλθουν στο ίδρυμα και ασκήθηκε στους διαδηλωτές υπέρμετρη βία. Η κύρια είσοδος της πανεπιστημιούπολης κλειδώθηκε με αλυσίδα για να εμποδιστεί η είσοδος των φοιτητών, γεγονός που ερμηνεύτηκε ως προσπάθεια της εξουσίας του ΑΚΡ να βάλει χειροπέδες στην ακαδημαϊκή αυτονομία.[5]
Την επομένη μέρα, κατά την τελετή παράδοσης-παραλαβής, οι καθηγητές, φορώντας τις τηβέννους τους, γύρισαν την πλάτη τους στο κτίριο της Πρυτανείας.[6] Οι καθηγητές συνεχίζουν αδιάλειπτα μέχρι σήμερα τη διαμαρτυρία που ξεκίνησαν εκείνη την ημέρα αψηφώντας τις βροχές και τα χιόνια.[7] Οι αντιδράσεις του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου άνοιξαν τον δρόμο στην έκφραση των φοιτητών άλλων πανεπιστημίων που ήταν αντίθετοι σε παλαιότερους διορισμούς πρυτάνεων που είχαν γίνει δίχως την αναγνώριση της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας και της βούλησης της πανεπιστημιακής κοινότητας. Έπειτα από κάλεσμα των φοιτητών του Βοσπόρου την 6η Ιανουαρίου 2021 στο Καντίκιοϊ,[8] συγκεντρώθηκαν ομάδες φοιτητών για να εκφράσουν την αλληλεγγύη τους· αυτή η αλληλεγγύη εξαπλώθηκε σε διάφορες πλατείες των πόλεων της Τουρκίας. Στις μέρες που ακολούθησαν έγιναν ξημερώματα έφοδοι σε σπίτια[9] (στην Ιστανμπούλ, την Άγκυρα και τη Σμύρνη) και συνελήφθησαν μαζικά για εκφοβισμό νέοι οι οποίοι ασκούσαν το συνταγματικό δικαίωμά τους, το δικαίωμα της διαμαρτυρίας. Παράλληλα, στα δημοτικά διαμερίσματα του Σαρίγερ και του Μπεσίκτας, όπου βρίσκεται το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, απαγορεύτηκαν οι συγκεντρώσεις και οι διαδηλώσεις με πρόφαση την πανδημία. Αυτό είχε ως στόχο να αποτρέψει φοιτητές διαφορετικών πανεπιστημίων να συγκεντρωθούν για αλληλεγγύη και είχε ως αποτέλεσμα η διαμαρτυρία του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου να πραγματοποιηθεί μέσα στην πανεπιστημιούπολη.
Στη Νότια πλατεία της πανεπιστημιούπολης του Βοσπόρου συνεχίστηκαν οι αθώες, ουδέτερες, ειρηνικές και περιεκτικές διαμαρτυρίες. Μπροστά από το κτίριο της Πρυτανείας, το οποίο ανακήρυξαν ως κτίριο Επιτροπείας, οι φοιτητές έκαναν ασκήσεις γιόγκα,[10] καβούρντισαν χαλβά,[11] έστησαν κάλπη για να διεξαχθούν εκλογές πρύτανη στην πανεπιστημιούπολη[12] και έκαναν ψηφοφορία, διοργάνωσαν συζητήσεις και εργαστήρια εκπαίδευσης, ετοίμασαν πανό, έδωσαν συνεντεύξεις για να ακουσθούν, ετοίμασαν σύντομα βίντεο για να αντιμετωπίσουν την παραπληροφόρηση της κυβέρνησης,[13] έδωσαν συναυλίες χορεύοντας, ενώ οι μουσικοί του πανεπιστημίου συνέθεσαν και τραγούδησαν αντιστασιακά τραγούδια.[14] Μεταξύ αυτών των διαμαρτυριών, η κολεκτίβα των φοιτητών διοργάνωσε, στη Νότια πλατεία, μία έκθεση στην οποία έλαβαν μέρος πάνω από 150 καλλιτέχνες με περισσότερα από 400 έργα. Ένα από αυτά ασκούσε κριτική στην ετεροκανονικότητα. Στο κάτω τμήμα του έργου βρισκόταν η εικόνα της Κάμπα[15] στο τέμενος Μεστζίτ -ι Χαράμ,[16] η οποία συμβόλιζε την ανδρική ηγεμονία· από πάνω βρισκόταν η μορφή του Σαχμεράν,[17] ως κριτική στη θυσία των γυναικών για χάρη της κοινωνίας. Στις τέσσερις γωνιές του έργου υπήρχαν σημαίες των ΛΟΑΤΙ+, δίνοντας το μήνυμα ότι η ανεξαρτησία της κοινωνίας μπορεί να επιτευχθεί με την κριτική της ετεροκανονικότητας. Παρόλο που κάτω από το έργο υπήρχε μια γραπτή διευκρίνιση, η κυβέρνηση το θεώρησε μια ευκαιρία. Οι φήμες ότι εξυβρίσθηκε το Ισλάμ έγιναν αιτία για να αποκτήσει μία επιπλέον διάσταση η ενοχοποίηση των φοιτητών του πανεπιστημίου: οι φοιτητές, που από τις πρώτες μέρες των διαμαρτυριών είχαν ανακηρυχθεί τρομοκράτες, αυτήν τη φορά στοχοποιήθηκαν ως διεστραμμένοι εχθροί του Ισλάμ. Οι φοιτητές της κολεκτίβας που ετοίμασε την έκθεση τέθηκαν υπό κράτηση με την κατηγορία της εξύβρισης των θρησκευτικών αξιών και της υποκίνησης του λαού στο μίσος και στην έχθρα· δύο από αυτούς προσήχθησαν σε έκτακτο δικαστήριο. Στις μέρες που ακολούθησαν, η κυβέρνηση και ομάδες ισλαμιστών που την υποστηρίζουν στοχοποιούσαν τους φοιτητές του Βοσπόρου.[18]
Για τους δύο φοιτητές που συνελήφθησαν με αφορμή την έκθεση αυτού του έργου, οι καθηγητές του πανεπιστημίου και οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν την 1η Φεβρουαρίου στη Νότια πλατεία και θέλησαν να εκφράσουν την αντίθεσή τους. Η αστυνομία εμπόδισε τους φοιτητές να βγουν από την πανεπιστημιούπολη όταν επιχείρησαν να διοργανώσουν μια συνέντευξη Τύπου στην είσοδό της. Όταν οι φοιτητές που ήταν μέσα στην πανεπιστημιούπολη είδαν και άκουσαν ότι συμφοιτητές τους, που ήθελαν κι εκείνοι να μπουν, ξυλοκοπήθηκαν και τέθηκαν υπό κράτηση, κατευθύνθηκαν στο κτίριο της Πρυτανείας ζητώντας από τον Μελίχ Μπουλού να κάνει μια ανακοίνωση. Παρόλο που τον περίμεναν με τις ώρες μπροστά στην Πρυτανεία, δεν βρήκαν ανταπόκριση. Με την απαγόρευση της κυκλοφορίας, στις 9 μ.μ., οι αστυνομικές δυνάμεις κατέβηκαν στη Νότια πλατεία, επιτέθηκαν στους φοιτητές που έκαναν καθιστική διαμαρτυρία και τους συνέλαβαν ασκώντας δυσανάλογη βία. Τη νύκτα της 1ης Φεβρουαρίου συνελήφθησαν συνολικά 159 φοιτητές: 108 μπροστά στη Νότια πανεπιστημιούπολη και 51 στη Νότια πλατεία.[19]
Χιλιάδες άτομα μετέδωσαν ζωντανά, μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα, τη βίαιη σύλληψη των φοιτητών που συνέχιζαν με ειρηνικό τρόπο τις διαμαρτυρίες τους. Την επομένη μέρα, 2 Φεβρουαρίου, χιλιάδες φοιτητές θέλησαν να συγκεντρωθούν στο Καντίκιοϊ για να υποστηρίξουν τους φοιτητές του Βοσπόρου, που είχαν υποστεί βία για τα δίκαια δημοκρατικά αιτήματά τους. Η αστυνομική περικύκλωση εγκατέλειψε έτσι την πανεπιστημιούπολη του Βοσπόρου και εξαπλώθηκε σε όλη την Ιστανμπούλ. Οι φοιτητές του Βοσπόρου κρατήθηκαν ως ύποπτοι στα μέσα μαζικής μεταφοράς, ακόμη και στις στάσεις των λεωφορείων, ενώ αυτοί που προσπάθησαν να επιβιβασθούν στα καράβια της γραμμής και στο μετρομπούς εμποδίστηκαν με αυθαίρετο ηλεκτρονικό έλεγχο ποινικού μητρώου. Όσοι κατάφεραν να φτάσουν στο Καντίκιοϊ αντιμετώπισαν παρόμοιες καταστάσεις, κρατήθηκαν με δυσανάλογη βία, με τις ώρες περίμεναν με χειροπέδες και τα χέρια στη ράχη, οι ανάγκες τους για φαγητό και τουαλέτα δεν ικανοποιήθηκαν, αυθαίρετα δεν οδηγήθηκαν σε εισαγγελέα και καθυστέρησαν οι διαδικασίες τους.
Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση εξαπέλυσε μια καμπάνια παραπληροφόρησης, ανακήρυξε ως τρομοκράτες τους φοιτητές που έλαβαν μέρος στις διαμαρτυρίες και η ρητορική μίσους προς τους ΛΟΑΤΙ+ από φιλοκυβερνητικούς έβαλε στο στόχαστρο τους φοιτητές του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου. Οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες στοχοποίησαν τους καθηγητές του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου δημοσιεύοντας τις φωτογραφίες τους.[20] Υποστηρίχθηκε ότι οι φοιτητές με τις ειρηνικές διαμαρτυρίες τους λειτουργούσαν με εντολές ηγετών του ΡΚΚ και είχαν τη στήριξη μιας οργάνωσης του εξωτερικού που χρηματοδοτείται από τον Οσμάν Καβάλα.[21] Ο ριζοσπαστικός ισλαμικός Σύνδεσμος της Νεολαίας της Ανατολίας, που πρόσκειται στην κυβέρνηση, οργάνωσε μια εκδήλωση όπου εκτοξεύτηκαν απειλές εναντίον των φοιτητών του Βοσπόρου.[22] Ο εκτίσας ποινή φυλάκισης ηγέτης εγκληματικής οργάνωσης Αλαατίν Τσακιτζή έγραψε στον δοτό πρύτανη επιστολή συμπαράστασης.[23] Ο υπουργός Επικοινωνιών της Προεδρίας δημοσίευσε στο Youtube ένα βίντεο στο οποίο δεν περιλαμβάνονται οι εικόνες της υπέρμετρης αστυνομικής βίας ενώ τα χιλιάδες άτομα που διεκδικούν ακαδημαϊκή ανεξαρτησία και συμμετέχουν στις διαμαρτυρίες για τον διορισμένο πρύτανη αποκαλούνται «μια μικρή ριζοσπαστικοποιημένη τρομοκρατική ομάδα».[24]
Επειδή το 98% των καθηγητών δεν δέχεται τον δοτό πρύτανη, πρακτικά αυτός δεν έχει καμία αρμοδιότητα.[25] Έτσι, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, βασιζόμενος σε αρμοδιότητες που απορρέουν από πράξεις νομοθετικού περιεχομένου οι οποίες εκδόθηκαν στο πλαίσιο του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης και δίνουν στις αποφάσεις του ισχύ νόμου, ίδρυσε με μια ουρανοκατέβατη απόφαση δύο νέα τμήματα, νομικής και επικοινωνίας, στις 6 Φεβρουαρίου 2021. [26] Ενώ υπό κανονικές συνθήκες θα έπρεπε τα νέα αυτά τμήματα να προταθούν και να τεθούν σε λειτουργία από τις συμμετοχικές διαδικασίες των συνιστωσών της πανεπιστημιακής κοινότητας, δυστυχώς στη σημερινή Τουρκία ιδρύονται με μία απόφαση που υπογράφεται τη νύχτα από τον Πρόεδρο. Αυτά τα τμήματα θα προσφέρουν την κρίσιμη μάζα διδασκόντων που θα υποστηρίξει τον δοτό πρύτανη και θα μετατρέψουν το πολύτιμο οικόπεδο του πανεπιστημίου σε εμπορεύσιμη γη.
Σήμερα, 12 Φεβρουαρίου 2021, είναι η τεσσαρακοστή ημέρα από τότε που άρχισαν οι διαμαρτυρίες για αυτόνομο πανεπιστήμιο. Σαράντα ημέρες η αντίσταση του Βοσπόρου συνεχίζεται με τη συμμετοχή όλων των συνιστωσών του πανεπιστημίου. Σε αυτό το διάστημα έγιναν κρατήσεις 565 ατόμων, σε 25 φοιτητές επιβλήθηκε κατ’ οίκον περιορισμός και 11 φοιτητές συνελήφθησαν.[27] Συνεχίζεται το κυνήγι μαγισσών από την αστυνομία και συνεχώς ακούμε ειδήσεις κρατήσεων. Ωστόσο εμείς δεν δεχόμαστε τον διορισμό ενός δοτού πρύτανη με παράνομο τρόπο και συνεχίζουμε τον αγώνα μας. Δεν φοβόμαστε, η καρδιά μας αντέχει πολύ καλά για την αντίσταση. Μένοντας ενωμένοι, με εντελώς ειρηνικούς τρόπους, δείχνουμε στην κυβέρνηση μια αντιπολίτευση που δεν έχει αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα. Απαιτούμε ακαδημαϊκή αυτονομία και υπερασπιζόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Νιώθουμε μεγάλη λύπη για τη χώρα μας, αλλά είμαστε και εξίσου αποφασισμένοι να συνεχίσουμε την αντίστασή μας. Δεν θα χάσουμε το σπίτι μας.
Τα αιτήματά μας:
Να παραιτηθούν όλοι οι δοτοί πρυτάνεις, με πρώτο τον Μελίχ Μπουλού.
Να κλείσει το Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαίδευσης και να εξασφαλισθεί ακαδημαϊκή ανεξαρτησία.
Να ελευθερωθούν πάραυτα όλοι οι φίλοι μας.
Απαιτούμε να αρθεί η αστυνομική και μιντιακή πολιορκία.
Δεν θα σκύψουμε το κεφάλι.
Ο Οκέλ είναι φοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου. Τα Σ.Θ. τον ευχαριστούν θερμά για το κείμενό του
Μετάφραση: Σάββας Τσιλένης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η τουρκική λέξη «kayyum» αντιστοιχεί στη λέξη «διαχειριστής» και απηχεί τις αντιδημοκρατικές παρεμβάσεις του κυβερνώντος κόμματος. Τονίζει ότι οι διορισμοί από την κυβέρνηση του ΑΚΡ αντικαθιστούν την εκλεγμένη αρχή.
2. «Μπογατσιλής» σημαίνει στα τουρκικά «ο κόσμος του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου» και αναφέρεται σε όλες τις συνιστώσες του ΑΕΙ: φοιτητές/-ριες, ακαδημαϊκούς και εργαζόμενους/-ες. [Χρησιμοποιώ την κατάληξη -δες, για τον πληθυντικό αριθμό].
3. https://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogan-directly-appoints-rector-to-bogazici-university-former-rector-ends-academic-career-106055. Μια συνέντευξη του Μεχμέτ Οζκάν: https://t24.com.tr/haber/bogazicine-atanan-ilk-rektor-prof-mehmed-ozkan-kayyum-degilim-gulay-hocanin-devam-etmesini-istiyordum,381910.
4. https://scienceintegritydigest.com/2021/01/07/newly-appointed-bogazici-university-rector-accused-of-plagiarism/, https://www.duvarenglish.com/erdogan-appointed-bogazici-university-rector-melih-bulu-deems-protests-provocation-news-55747
5. Αστυνομικοί βάζουν αλυσίδες στις πύλες του πανεπιστημίου: https://www.duvarenglish.com/turkish-police-attack-tear-gas-bogazici-students-protesting-erdogans-rector-appointment-news-55731.
7. Η δράση των καθηγητών μια χιονισμένη μέρα: https://twitter.com/imchaber24/status/1351129637586411522.
8. Χαλκηδόνα [Σ.τ.Μ.].
9. Ένα άρθρο σχετικά με τις συλλήψεις φοιτητών του Πανεπιστημίου Βοσπόρου: https://www.duvarenglish.com/the-arrest-of-bogazici-students-is-laden-with-symbolism-article-55764.
10. https://www.youtube.com/watch?v=yQmVDlnah_I&ab_channel=Man%C5%9FetBurada.
11. https://www.youtube.com/watch?v=7x3wMUKP4c8&ab_channel=Medyascope.
12. https://www.youtube.com/watch?v=0q0UNoT_iWw&ab_channel=Medyascope.
13. Είμαι λυπημένος για τη χώρα μου: https://www.youtube.com/watch?v=JsWxmo00Mmo. Δεν σκύβουμε το κεφάλι: https://www.youtube.com/watch?v=DCC1X_MoV9w&ab_channel=pols302. Και αν ακόμα σκεπτόμαστε διαφορετικά για το έργο τέχνης: https://www.youtube.com/watch?v=aBTo7vTtKOI&ab_channel=pols302. Μάλιστα απαγορεύονται οι διορισμοί πρυτάνεων, αλλά: https://www.youtube.com/watch?v=EyiaVF-p8Ws&ab_channel=pols302.
14. Το σποτάκι «Αυτή την εποχή κανείς δεν είναι σουλτάνος»: https://www.youtube.com/watch?v=k0n38Yq0IxA&ab_channel=J%C3%B6nT%C3%BCrk. Από το σποτάκι «Για ποιον κτυπούν οι καμπάνες;»: https://www.youtube.com/watch?v=xEVtTOBW7Ok&ab_channel=Bo%C4%9Fazi%C3%A7iDireni%C5%9Fi. Το σποτάκι «Γιουχ, γιουχ»: https://www.youtube.com/watch?v=zeElAL39YqI&ab_channel=OzanDemiral.
15. Iερή πέτρα των μουσουλμάνων [Σ.τ.Μ.].
16. Στη Μέκκα [Σ.τ.Μ.].
17. Το Shahmaran είναι ένα μυθικό πλάσμα στη λαογραφία της Ανατολίας, του Ιράν, του Ιράκ και της Αρμενίας, μισή γυναίκα μισό φίδι, η οποία είναι ημιθεά της ιατρικής και των φαρμακευτικών βοτάνων. Αντιπροσωπεύει τη σοφία των γυναικών και τη θυσία τους για χάρη της κοινωνίας.
18. Ο υπουργός Εσωτερικών της Τουρκίας Σουλεϊμάν Σογλού έγραψε σχόλιο στο Twitter για τους μισητούς ΛΟΑΤΙ+: https://www.euronews.com/2021/02/02/turkey-s-interior-minister-suleyman-soylu-cited-by-twitter-for-hateful-lgbt-comments. Το Twitter περιορίζει την πρόσβαση στο tweet του Τούρκου υπουργού για τους ΛΟΑΤΙ+: https://www.washingtonpost.com/world/europe/twitter-limits-access-to-turkish-ministers-lgbt-tweet/2021/02/02/c53a700c-6568-11eb-bab8-707f8769d785_story.html.
20. Για τον υπέρτιτλο της εφημερίδας Yeni Akit: https://www.yeniakit.com.tr/haber/akademisyen-degil-teror-destekcisi-militanlar-1508339.html, https://www.yeniakit.com.tr/haber/atin-bu-provokatorleri-1510235.html,
23. https://www.yeniakit.com.tr/haber/alaattin-cakicidan-bogazici-universitesi-mektubu-1509523.html.
24. https://www.youtube.com/watch?v=90BxfDji2eI&ab_channel=%C3%9CLKETV.
25. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-55873324.
