Για το βιβλίο: Πολύμνια Αθανασιάδη, Η άνοδος της μονοδοξίας στην ύστερη αρχαιότητα, μτφρ. Ειρήνη Μητούση, Εστία, Αθήνα 2017, 260 σ.
Αντιγόνη Σαμέλα
τχ. 145-146
Στο ερώτημα «Ρωμαϊκή παρακμή ή ύστερη αρχαιότητα;» που έθεσε το 1977 ο ιστορικός ιδεών Henri-Irénée Marrou στο ομότιτλο βιβλίο του, η Πολύμνια Αθανασιάδη προκρίνει το πρώτο, ακόμα και όταν χρησιμοποιεί τον δόκιμο πια όρο «ύστερη αρχαιότητα» για να χαρακτηρίσει την εποχή που αρχίζει μετά τη βασιλεία του Δέκιου, στα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα, και τελειώνει στα χρόνια του Ιουστινιανού. Όσοι αρνούνται να δουν την επικράτηση των μονοθεϊστικών θρησκειών ως παρακμή και επιθυμούν να εντάξουν ακόμα και το Ισλάμ στις φιλοσοφικές, νομικές και ερμηνευτικές παραδόσεις της ύστερης αρχαιότητας εκτείνουν την εν λόγω εποχή από την αρχή του χριστιανισμού μέχρι το τέλος της πρώτης χιλιετίας. Η θετική αποτίμηση της ύστερης αρχαιότητας ανάγεται στον Βιεννέζο ιστορικό τέχνης Alois Riegl. Όπως έγραψε το 1929 ο Walter Benjamin, για το έργο του Υστερορωμαϊκή καλλιτεχνική παραγωγή, ο Riegl «ήρθε σε ρήξη με τη θεωρία “περιόδων παρακμής” και αναγνώρισε σε αυτό που πρότερα ονομαζόταν παλινδρόμηση στη βαρβαρότητα μια νέα εμπειρία του χώρου, μια νέα καλλιτεχνική αντίληψη (Kunstwollen)». Αυτή η ιστοριογραφική προσέγγιση αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον ομότιμο καθηγητή στο Πρίνστον Peter Brown. Η καταστροφολογική θεώρηση της ιστορικής εξέλιξης του αρχαίου κόσμου έχει τις ρίζες της στο μνημειώδες έργο του Γίββωνα, Η ιστορία της παρακμής και της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1776-1788). Την απαισιοδοξία του συμμερίζονται ο Ramsay MacMullen, ομότιμος καθηγητής στο Γιέηλ, και η Πολύμνια Αθανασιάδη, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η Αθανασιάδη γράφει για την «άβυσσο» που χωρίζει τον «φθίνοντα αρχαίο κόσμο από τους προκατόχους του», καθώς ο πλουραλισμός δίνει τη θέση του στη μονοδοξία, η ανθρωποκρατία επισκιάζεται από τη θεοκρατία και η ανεκτικότητα εκλείπει υπό την πίεση της γενικευμένης θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Η συγγραφέας αναφέρεται στη χριστιανική «πρακτική της ολικής καταστροφής ναών μαζί με τα ιερά άλση που τους περιβάλλουν», στη δαιμονοποίηση της αίρεσης, στη βίαιη επιβολή δογματικών θέσεων στις εκκλησιαστικές συνόδους, στις διώξεις που υπέστησαν «αντικαθεστωτικοί» φιλόσοφοι, όπως ο Δαμάσκιος την εποχή του Ιουστινιανού, και στον εξοβελισμό κάθε πνευματικής αναζήτησης εξαιτίας της επικράτησης της εξ αποκαλύψεως αλήθειας.
[…]
Η Αντιγόνη Σαμέλα είναι κοινωνιολόγος-ιστορικός της ύστερης αρχαιότητας.