«Κρίσιμες εκλογές» και η ερμηνεία των εκλογών του Σεπτεμβρίου 2015 [1]

Γεράσιμος Μοσχονάς

τχ. 130-131

1. Ευρωεκλογές, δημοψήφισμα, βουλευτικές Σεπτεμβρίου: το σκοτεινό σημείο

Στις ευρωεκλογές του Μαΐου 2014 ο ΣΥΡΙΖΑ περίμενε τους αντιπάλους του σε ένα εκλογικό γήπεδο ιδιαίτερα εχθρικό γι’ αυτούς: οι εκλογές δεύτερης τάξης, ιδιαίτερα προς το μέσον ή το τέλος της κυβερνητικής θητείας, είναι δυσμενείς για το κόμμα που ασκεί την εξουσία. Το επιτελείο του ΣΥΡΙΖΑ είχε τότε επιχειρήσει να μετατρέψει τις ευρωεκλογές σε «δημοψήφισμα» ενάντια στην κυβερνητική πολιτική. Η σωστή, για τα συμφέροντα του ΣΥΡΙΖΑ, στρατηγική της πόλωσης εμπεριείχε εν τούτοις, με κριτήριο τη φύση των εκλογών, ένα λάθος. Το σύνθημα «στις 25 ψηφίζουμε, στις 26 φεύγουν» έτεινε να προσδώσει μια ισχυρή διάσταση «εκλογής πρώτης τάξης» στις ευρωεκλογές και, συνεπώς, ενείχε τον κίνδυνο πρόκλησης αντισυσπείρωσης (κάτι που εκμεταλλεύτηκε ευφυώς ο τότε ηγέτης του ΠΑΣΟΚ Ευάγγελος Βενιζέλος και βελτίωσε το ποσοστό του κόμματός του). Ο ΣΥΡΙΖΑ, συνεπώς, τράβηξε στα άκρα την προεκλογική του τακτική. Η αξιολόγηση δεν είναι ιδεολογική αλλά εκλογική. Η γραμμή «στις 25 ψηφίζουμε, στις 26 φεύγουν» δεν είναι συμβατή με αυτό που οι πολιτικοί επιστήμονες ονομάζουν «στρατηγική μεγιστοποίησης της ψήφου». Ωστόσο, η στρατηγική αυτή  ̶ αν και περιόρισε την απόσταση ανάμεσα στον ΣΥΡΙΖΑ και το άθροισμα των δυνάμεων ΝΔ και ΠΑΣΟΚ (έτσι πιστεύουμε, ουδείς όμως μπορεί να είναι βέβαιος, διότι ουδείς μπορεί να εκτιμήσει ποιο θα ήταν το εκλογικό αποτέλεσμα αν είχε επιλεγεί μια άλλη εκλογική τακτική) ̶  δεν επηρέασε σημαντικά την εκλογική δυναμική του ΣΥΡΙΖΑ. Το λάθος δεν κόστισε στην τότε αξιωματική αντιπολίτευση ή δεν κόστισε τόσο ώστε να καταστεί ορατό δια γυμνού οφθαλμού. Το αποτέλεσμα για τον ΣΥΡΙΖΑ ήταν καλύτερο από την εκλογική στρατηγική που το παρήγαγε.

Η νίκη του «΄Οχι» στο δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015 ήταν συντριπτική. ΄Ενα επιβλητικό εκλογικό κύμα, σε όλες τις περιφέρειες της χώρας, παρέσυρε ακόμη και τα ισχυρότερα προπύργια της αντιπολίτευσης. Το μέγεθος, ωστόσο, της νίκης του «΄Οχι» δεν συνάδει με τα δεδομένα της προεκλογικής εβδομάδας. Οι κλειστές τράπεζες, ο έλεγχος κεφαλαίων, ο φόβος κουρέματος καταθέσεων, ο βομβαρδισμός απειλών εξόδου από το ευρώ και η εχθρική στάση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης δεν αποτελούσαν ευνοϊκές συνθήκες για θριαμβευτική επικράτηση του «΄Οχι». Αναμφίβολα, εκ των υστέρων είναι ευχερείς οι «πειστικές» ερμηνείες του παράδοξου (ως προς την έκταση) αποτελέσματος. Ωστόσο, οι περισσότερες των αναγκαίων συμβάσεων για την παραγωγή ενός τόσο εντυπωσιακού εκλογικού αποτελέσματος απουσίαζαν. Το μέγεθος της νίκης αποτέλεσε έκπληξη για πολλούς, ειδικούς και μη ειδικούς.

΄Οπως ακριβώς και στο δημοψήφισμα, στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015 οι περισσότερες των συμβάσεων ενός θριαμβευτικού εκλογικού αποτελέσματος επίσης απουσίαζαν. Συνήθως, είναι δύσκολο σε ένα κόμμα που: πρώτον, έχει υποστεί ένα πρόσφατο και καίριο ηθικό και προγραμματικό τραύμα (στην περίπτωσή μας ο ΣΥΡΙΖΑ με την ψήφιση του Μνημονίου και τις συνέπειές του, χαμηλό ηθικό, παράλυση του οργανωτικού μηχανισμού, διάσπαση), δεύτερον, επιβαρύνεται από ιδιαίτερα δυσμενείς αξιολογήσεις της κυβερνητικής του επίδοσης (65%-70% του πληθυσμού έκρινε αρνητικά τη διαχειριστική επάρκεια της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ), και τρίτον, η δημοτικότητα του ηγέτη του εμφανίζει κάθετη πτώση, να κερδίσει τις εκλογές. Η ταυτόχρονη αμφισβήτηση της ιδεολογικής συνέπειας και της διαχειριστικής επάρκειας οδηγεί  ̶ σε κανονικές συνθήκες ̶  σε ήττα. ΄Η, αν ο κύριος αντίπαλος είναι ιδιαίτερα απαξιωμένος, σε μάλλον μικρή νίκη. Πάντως, όχι σε θρίαμβο. Και στην περίπτωση της 20ής Σεπτεμβρίου, όπως και στο δημοψήφισμα, το μέγεθος της νίκης, όχι η νίκη καθεαυτήν, αποτελεί το σκοτεινό σημείο της εκλογικής εξίσωσης.

 

2. Κρίσιμες εκλογές: ένας κύκλος εκλογικών αναμετρήσεων

Τα προηγούμενα μικρά ή μεγάλα «παράδοξα» επιβάλλουν να πάρουμε μια απόσταση από τις εκλογικές τακτικές, τα ευρήματα των δημοσκοπήσεων ή τα debates και να επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε τις εκλογές της 20ής Σεπτεμβρίου πιο μακροσκοπικά, αλλά όχι λιγότερα πρακτικά.

Η εκλογική αναμέτρηση της 6ης Μαΐου, γράφαμε στα Σύγχρονα Θέματα του Ιουνίου 2012, «αποτελεί κλασική εκλογή ρήξης». Ανήκει, δηλαδή, στην κατηγορία των «κρίσιμων εκλογών» (critical elections), εκείνων των εκλογικών αναμετρήσεων που αποδομούν/αναδομούν το κληρονομημένο εκλογικό και κομματικό τοπίο. [2] Κρίσιμες είναι οι εκλογές που «εγκαινιάζουν» μια πορεία μεγάλης απορρύθμισης (συχνά ονομάζονται εκλογές ρήξης), όπως κρίσιμες είναι και οι εκλογές που «ολοκληρώνουν» αυτή την πορεία, δημιουργώντας μια νέα σταθερή εκλογική ισορροπία (επαν-ευθυγράμμιση). [3] Στην περίπτωση του νέου πολιτικού κύκλου που εγκαινίασαν οι εκλογές της 6ης Μαΐου 2012, η απορρύθμιση υπήρξε «πλήρης»: ήταν απορρύθμιση μεγέθους (τροποποίηση της εκλογικής δυναμικής σε επίπεδο επικράτειας) και ταυτόχρονα απορρύθμιση δομής (αλλαγή της ενδο- και δια-περιφερειακής δυναμικής, αλλαγή επίσης της κοινωνιολογίας της ψήφου). Το μέγεθος, η γεωγραφία και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της ψήφου υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ, συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα διακριτικά γνωρίσματα του ιδίου κόμματος στην πριν το 2012 περίοδο, τροποποιήθηκαν με ριζικό ̶  και καθοριστικό για το νέο πολιτικό περιβάλλον ̶  τρόπο. Η μετά το 2012 επιρροή του ΣΥΡΙΖΑ αποτελούσε «ρήξη», και με τα συνήθη μεγέθη ισχύος και με την παραδοσιακή εκλογική γεωγραφία και κοινωνιολογία του ανανεωτικού/ριζοσπαστικού πόλου.

Στην ουσία, η έννοια της critical election και οι συναφείς έννοιες της απορρύθμισης/αποευθυγράμμισης (dealignment) και επαναρρύθμισης/επανευθυγράμμισης (realignment) επιτρέπουν να κατανοήσουμε: α) έναν αριθμό εκλογών (οπωσδήποτε περισσότερες από μία), β) έναν αριθμό κομμάτων (οπωσδήποτε περισσότερα από ένα), γ) έναν αριθμό διακυβευμάτων (οπωσδήποτε περισσότερα από ένα). [4] Συνήθως, το κόμμα-ηγέτης (ή ο «ωφελούμενος») αυτής της διαδικασίας απορρύθμισης/επαναρρύθμισης διευρύνει συστηματικά την επιρροή του και «κερδίζει» μια σειρά διαδοχικών εκλογών, κάτι που πράγματι συνέβη στη χώρα μας, και μάλιστα με παραδειγματική συνέπεια: οι βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου 2012, οι ευρωεκλογές του 2014, οι βουλευτικές εκλογές του Ιανουαρίου 2015, το δημοψήφισμα του Ιουλίου και οι βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015 απoτέλεσαν τους σταθμούς της μεγάλης εκλογικής αλλαγής.

Υπό το πρίσμα των προηγουμένων, το γεγονός ότι το εκλογικό σώμα έχει «αλλάξει ορίζοντα» εξηγεί φαινόμενα που αλλιώς δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε, όπως το απροσδόκητο μέγεθος της νίκης του ΣΥΡΙΖΑ τον Σεπτέμβριο, ή το μη αναμενόμενο μέγεθος του κύματος του «΄Οχι» στο δημοψήφισμα του Ιουλίου. Εξηγεί εν μέρει και την αποτυχία των δημοσκοπήσεων. Αναμφίβολα, οι εταιρείες ερευνών έκαναν (όχι όλες) πολλά τεχνικά λάθη. Επίσης, κάποιες εξ αυτών εκδηλώνουν επίμονα, εδώ και πολλά χρόνια, μια μη αναστρέψιμη τάση, εγγεγραμμένη στο γενετικό τους υλικό, συμμετοχής στο πολιτικό παιγνίδι και, άρα, χειραγώγησης του εκλογικού σώματος. Ωστόσο, οι δημοσκοπήσεις στο σύνολό τους, παρά την τελική αστοχία τους, δεν έλεγαν ψέματα. Πράγματι, με δεδομένη τη διαχειριστική αποτυχία της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, το εκλογικό σώμα δίσταζε. Πράγματι, ένα σημαντικό τμήμα του εκλογικού σώματος έκανε την τελική επιλογή ψήφου τις τελευταίες ημέρες της εκλογικής εβδομάδας ή την Κυριακή των εκλογών. Πράγματι, η δημοτικότητα του Αλέξη Τσίπρα είχε υποστεί πλήγμα. Ωστόσο, οι εκλογείς, εν τέλει, επέλυσαν τον εσωτερικό τους δισταγμό, τις δικές τους αμφιβολίες, το δικό τους μπρος πίσω, αλλά ταυτόχρονα και τις πολλές αντιφάσεις της πολιτικής συγκυρίας του Ιουλίου-Σεπτεμβρίου 2015, με έναν πολύ απλό τρόπο: ακολούθησαν την ορμή της προηγούμενης ψήφου, έμειναν πιστοί στον δρόμο της αλλαγής που οι ίδιοι χάραξαν στις δύο εκλογές του 2012. Στην ουσία, επιβεβαίωσαν ̶ εμφατικά ̶  την αλλαγή «πολιτικού ορίζοντα», απορρίπτοντας, ακόμη περισσότερο εμφατικά, την επιστροφή στο «παλαιό».

Αυτό που έγινε αντιληπτό ως έκπληξη ήταν στην πραγματικότητα λιγότερο έκπληξη από ό,τι νομίσαμε τη στιγμή του γεγονότος. ΄Ηταν αναμενόμενη επιλογή συνοχής. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι χρήσιμη η έννοια της critical election και οι συναφείς έννοιες της απορρύθμισης και επαναρρύθμισης, διότι ερμηνεύουν έναν κύκλο εκλογικών αναμετρήσεων (οπωσδήποτε περισσότερες από μία), καθώς όλες οι εκλογές εντός του κύκλου τείνουν να διέπονται από την ίδια «συνοχή». Συνεπώς, η αλλαγή ορίζοντα που επέφεραν οι εκλογές του Μαΐου και του Ιουνίου 2012, παρότι αυτή η αλλαγή δεν είναι πάντα αναγνωρίσιμη στην γκρίζα καθημερινότητα του πολιτικού ανταγωνισμού, κατέληξε και κατάφερε να είναι ο συνεκτικός της ιστός. Και, σε ό,τι αφορά το εκλογικό αποτέλεσμα, υπήρξε ο τελικός προσδιοριστικός παράγοντας της εκλογικής έκβασης του Σεπτεμβρίου. Οι μεγάλες αλλαγές είναι «μεγάλες» μόνον όταν επικυρώνονται από την μεταγενέστερη ψήφο, και μάλιστα σε συνθήκες δυσμενείς. Αυτό αναμφίβολα συνέβη την περίοδο 2012-2015.

 

3. Ιδέες και πλήρης κύκλος

Εάν κρίσιμες είναι οι εκλογές που εγκαινιάζουν μια πορεία μεγάλης απορρύθμισης, εξίσου σημαντικές είναι και οι εκλογές που «ολοκληρώνουν» αυτή την πορεία, δημιουργώντας μια νέα σταθερή εκλογική ισορροπία (επαν-ευθυγράμμιση). Αυτή η φάση επανευθυγράμμισης χρειάζεται συνήθως χρόνο για να επιτελεστεί. Ξεκινάει από την εκλογή ρήξης και καταλήγει στην εκλογή αποκρυστάλλωσης. Είναι, άραγε, η εκλογική αναμέτρηση της 20ής Σεπτεμβρίου η εκλογή αποκρυστάλλωσης των νέων τάσεων; Η θεωρία των critical elections, η οποία αμφισβητείται, και όχι άδικα, ως «προ-επιστημονική», [5] δεν προσφέρει απάντηση στο ερώτημα. Μας επιτρέπει να κατανοήσουμε το παρελθόν, να εντοπίσουμε την έναρξη και εξέλιξη ενός νέου εκλογικού-πολιτικού κύκλου. Δεν μας επιτρέπει με ασφάλεια να δούμε το μέλλον. Δεν μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε με βεβαιότητα την εκλογή αποκρυστάλλωσης. Υπ’ αυτήν την έννοια, δεν υπόκειται σε διάψευση και είναι ατελής.

Αυτό που, ωστόσο, είναι βέβαιο είναι ότι ο νέος πολιτικός κύκλος συνοδεύεται από την άρθρωση μιας εναλλακτικής πρότασης, κάτι που συνέβη με το πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης του ΣΥΡΙΖΑ (και τις πολλές μετεξελίξεις του). «Οι κρίσιμες εκλογές εξαρτώνται από ιδέες», γράφει πολύ σωστά η Susan Barsy, συνοψίζοντας την αμερικανική ιστορία των κρίσιμων εκλογών. [6] Στην πραγματικότητα, οι κρίσιμες εκλογές συνοδεύονται από, και συνεπάγονται (αλλά δεν τον προϋποθέτουν, βλ. την κρίσιμη εκλογή του 1932 στις ΗΠΑ και την απουσία προγράμματος του Franklin Delano Roosevelt) έναν σημαντικό ιδεολογικό και προγραμματικό νεωτερισμό που θα υιοθετήσουν οι εκλογείς και θα επιχειρήσει η κυβέρνηση να μετατρέψει σε εφαρμοσμένες πολιτικές και νέους θεσμούς.

Τι συμβαίνει όμως όταν η νέα κυβέρνηση εγκαταλείπει, έστω εξ ανάγκης ή λόγω ήττας (όπως έχει συμβεί στην περίπτωση του ΣΥΡΙΖΑ), τις ιδέες και προτάσεις πολιτικής που την έφεραν στην εξουσία; Από μόνη της, η δυναμική της αλλαγής ορίζοντα δεν παράγει αποτελέσματα αιωνίως. Η σταθεροποίηση του ΣΥΡΙΖΑ ως μεγάλου κεντρικού (όχι κεντρώου) κόμματος στα αριστερά περνάει από τη συγκρότηση ενός ισχυρού μεταρρυθμιστικού προφίλ και από την υλοποίηση αποτελεσματικών πολιτικών. Η προώθηση πολιτικών κοινωνικής δικαιοσύνης, οικονομικής ανάπτυξης και αριστερού εκσυγχρονισμού είναι καταστατική συνθήκη επιτυχίας  ̶ αλλά και διακριτής ταυτότητας ̶  για τον ΣΥΡΙΖΑ. Ωστόσο, αυτό είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί στο ασφυκτικό, για ένα κόμμα της αριστεράς, περιβάλλον του τρίτου Μνημονίου και από ένα πολιτικό προσωπικό που δεν διακρίνεται για την υψηλή τεχνογνωσία του.

Μένει συνεπώς να δούμε εάν, στο τέλος της κυβερνητικής θητείας της παρούσας κυβέρνησης, κάτι θα αλλάξει ριζικά. Και εάν ο κύκλος απορρύθμισης/επαναρρύθμισης των εκλογικών και πολιτικών ισορροπιών θα είναι ένας πλήρης κύκλος (εξέλιξη σύμφωνη με όσα γνωρίζουμε από τη θεωρία) ή ένας ατελής κύκλος του οποίου η εννοιολόγηση θα απαιτήσει νέα πνευματικά εργαλεία. Στην ουσία, το ζητούμενο είναι το εξής: οι πρόσφατες εκλογικές αναμετρήσεις αποτελούν τον πρόλογο μιας νέας μακράς εκλογικής σταθερότητας ή μια πορεία επαναρρύθμισης που δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ;

Ο Γεράσιμος Μοσχονάς διδάσκει συγκριτική πολιτική στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το παρόν κείμενο αποτελεί ευρύτατα επανεπεξεργασμένη εκδοχή άρθρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Το Βήμα: Γεράσιμος Μοσχονάς, «Τι μας έδειξε η κάλπη του Σεπτεμβρίου», Το Βήμα, 27.9.2015.
2. Γεράσιμος Μοσχονάς, «Οι εκλογές του Μαΐου 2012: η ρήξη, οι τάσεις, ο ΣΥΡΙΖΑ», Σύγχρονα Θέματα 116 (2012), σ. 6-7.
3. Pierre Martin, Comprendre les évolutions électorales. La théorie des réalignements revisitée, Presses de Sciences Po, Παρίσι 2000.
4. Αυτ., σ. 51. Σε ό,τι αφορά τις μεγάλες θεματικές αντιπαράθεσης, εμφανίζεται αυτό που ονομάζεται «ρήξη διακυβεύματος», ανάδυση δηλαδή νέων κεντρικών επίδικων αντικειμένων σύγκρουσης (όπως το μνημόνιο-αντιμνημόνιο ή το ευρώ/δραχμή), τα οποία είτε τείνουν να υποκαταστήσουν την παλαιά ή τις παλαιές διαιρετικές τομές είτε την/τις νοηματοδοτούν διαφορετικά από το παρελθόν, είτε την/τις ανταγωνίζονται σε συνθήκες συγκρουσιακής συνύπαρξης. Σε κάθε περίπτωση, στη διάρκεια αυτής της βίαιης αποδιοργάνωσης των παλαιών ισορροπιών, περισσότερες από μία διαιρέσεις δομούν την πολιτική αντιπαράθεση.
5. Βλ. Martin, Comprendre les évolutions électorales, ό.π., σ. 50.
6. Susan Barsy, «Parties Made New: Οur Critical Elections», http://susanbarsy.com/2012/02/17/critical-elections-in-history-a-recap, 17.2.2012, πρόσβαση: 26.11.2015.